चित्रपट परिचय - ३ | इनटॉलरेबल क्रुएल्टी: घट(हास्य)स्फोटांची गोष्ट

अमेरिकेत एक चावट विनोद प्रसिद्ध आहे.........

प्रश्न: Why are most hurricanes named after women?
उत्तरः When they come, they're wild and wet; and when they go, they take your house and your car.

आता यातला द्वैअर्थी भाग माफ केला तरी वरचं वाक्य शंभर टक्के खरं आहे. लग्न हा एक करार असतो असं आपण म्हणतो, पण अंकल सॅमच्या देशात ते शब्दशः अंमलात आणलं जातं आणि याचंच प्रतिबिंब हॉलिवुडच्या असंख्य चित्रपटांत आपल्याला अनेकदा दिसतं. प्रिनुप्टिकल अ‍ॅग्रीमेंट उर्फ प्री-नप म्हणजेच विवाहेच्छूक जोडप्याने(!!) लग्नाआधी केलेला एक कायदेशीर करार. या करारात असणारी कलमं, अटी वगैरे गोष्टी प्रत्येक करारागणिक बदलत असल्या, तरी प्रामुख्याने त्यात घटस्फोट झाल्यास स्थावर व जंगम मालमत्तेची वाटणी आणि पोटगी यासंदर्भात सविस्तर विवेचन केलेलं असतं.

हा करार करण्याचं प्रमाण प्रचंड वाढण्याचं - आणि मग ओघाने त्या संदर्भात अनेक वकिलांची या विषयात 'सुपर स्पेशालिटी' तयार होण्याचं - कारण असं की अशा कराराअभावी जर घटस्फोट झाला (आणि विशेषतः जोडप्यापैकी श्रीमंत पार्टीचे म्हणजेच बहुतेक वेळा नवर्‍याचे विवाहबाह्य संबंध उघडकीस आले), तर नवर्‍याच्या मालमत्तेला साधारण पन्नास टक्के हिस्सा बायकोला मिळतो. तो हिस्सा इतका मोठा असू शकतो की आंधळ्या प्रेमापोटी किंवा निव्वळ हलगर्जीपणामुळे या बाबीकडे दुर्लक्ष करुन अनेक नवरोबा स्वतःचे सर्वस्व गमावतात, तर काहींवर अक्षरशः रस्त्यावर येण्याची वेळ येते. लेखाच्या सुरवातीला मी जो विनोद सांगितला त्याला ह्याच कायदेशीर धुलाईचा संदर्भ आहे.

घटस्फोट म्हटलं की नवरा-बायकोची दुखावलेली मनं, मुलांचं उध्वस्त झालेलं भावविश्व, एक मोडलेलं घर, अशा असंख्य गोष्टी आपल्या (म्हणजे निदान माझ्या तरी भाबड्या भारतीय) मनात येतात. अमेरिकेला मात्र ही गोष्ट नवीन नाही. तिथे हे सर्रास चालतं (आता इथेही ते 'सर्रास' या पातळीवर होऊ लागलंय म्हणा...असो). पण म्हणतात ना, अती झालं आणि हसू आलं. अमेरिकेतली ढासळलेली विवाहसंस्था व विचित्र कौटुंबिक कायदे आणि त्यांचा संधीसाधू वकिलांच्या (ही द्विरुक्ती आहे!!) सहाय्याने पदोपदी घेतला जाणारा गैरफायदा यांच्यावर उत्तम मार्मिक भाष्य करणारा आणि त्याबरोबरच खो खो हसवणारा कोएन बंधूंचा 'इनटॉलरेबल क्रुएल्टी' हा चित्रपट हा या लेखाचा विषय.

धमाल तरीही सकस कथा आणि मोठे 'स्टार्स' असलेला कलाकारांचा संच ही या चित्रपटाची प्रमुख जमेची बाजू. मी मागील दोन लेखात म्हटल्याप्रमाणे असले वेगळे सिनेमे आपल्याकडे प्रदर्शित होत नाहीत, आणि समजा झाले तरी कधी आले कधी गेले समजत नाहीत. तसा 'इनटॉलरेबल क्रुएल्टी' आपल्याकडे लागल्याचंही मला समजलं नाही. जॉर्ज क्लूनी हा माझ्या आवडत्या नटांपैकी एक. त्याचा 'बर्न आफ्टर रीडींग' (२००८) हा ब्लॅक कॉमेडी प्रकारात मोडणारा चित्रपट अगोदरच पाहिला असल्याने आधीच आलेल्या 'इनटॉलरेबल क्रुएल्टी' (२००३) बद्दल अधिकच उत्सुकता होती, आणि एक झकास विनोदपट म्हणून लोकप्रिय झालेल्या या चित्रपटाने आणि क्लूनीने त्यांच्याकडून असलेल्या माझ्या सगळ्या अपेक्षा पूर्ण केल्या.

माईल्स मॅस्सी (जॉर्ज क्लूनी) या घटस्फोट तज्ञ वकिलाने मॅस्सी प्री-नप म्हणून ओळखल्या जाणारा कराराचा विवाद-प्रूफ मसूदा तयार केलेला असतो. या मेस्सी प्री-नप मध्ये कोणीही एखादी पळवाट किंवा अन्य काही कायदेशीर खुसपट काढू शकलेलं नसतं याचा त्याला सार्थ अभिमान असतो. मॅस्सी प्री-नपमध्ये अशी कलमं असतात की घटस्फोट झाल्यास लग्न करताना तुम्ही जे आणाल आणि लग्न टिकेपर्यंत कमवाल तेच तुम्हाला स्वतःबरोबर नेता येईल, बाकी काहीही नाही - मग घटस्फोट कुठल्याही कारणाने का झाला असेना. त्यामुळे ह्या प्रि-नप करारावर जे जोडपं सही करेल त्यांनी काहीही झालं तरी आपल्या संपत्तीच्या दृष्टीने निश्चिंत रहावं असा त्या मसुद्याचा लैकिक. हाच मॅस्सी प्री-नप नामक लग्नपूर्व करार या चित्रपटात अनेकदा प्रमुख भूमिका बजावताना दिसतो.

तर, माइल्स मॅस्सी हा आपल्या वकिली हुशारीबरोबरच खाजगी गुप्तहेरांच्या मदतीनं तसंच जमेल ते भले-बुरे मार्ग वापरून अशक्यप्राय भासणारे अनेक खटले जिंकून एक यशस्वी आणि अजिंक्य डिव्होर्स लॉयर म्हणून प्रस्थापित झालेला असतो. अशाच एका खटल्यात लफडेबाज बायकोचं वकीलपत्र घेतलेला मॅस्सी तिचे विवाहबाह्य संबंध पुराव्यासकट सिद्ध होण्यासारखे असूनही शिताफीने बाजी उलटवून तिला खटला जिंकून देत तिच्या डोनोवन डोनॅली (जेओफ्री रश) या टि.व्ही. प्रोड्युसर नवर्‍याला या खटल्यातून संपूर्णपणे कफल्लक बनवतो, तर अन्य एका खटल्यात बायकोचं लफडं शोधून काढून तिच्या नवर्‍याला वाचवतो.

एके दिवशी त्याच्याकडे एक 'पकडला गेलेला' नवरोबा येतो. एका टवळी बरोबर मोटेलमध्ये मजा करताना अचानक त्याच्या बायकोने, म्हणजेच मॅरिलिन रेक्सरॉथने (कॅथरिन झेटा-जोन्स) नेमलेला खाजगी गुप्तहेर त्या जागी येऊन त्या दोघांच्या चाळ्यांचं चक्क व्हिडीओ चित्रिकरण करतो. ही खरं तर एक आपण ज्याला ओपन-अ‍ॅन्ड-शट केस म्हणू तशी असते. त्यामुळे खटला सुरू होण्यापूर्वी झालेल्या भेटीत समेटाचे आणि समेट मान्य नसल्यास दोन्ही बाजूंनी समजूतदारपणा दाखवावा अशा अर्थाचे प्रस्ताव मॅस्सी मांडतो. मॅरिलिन आणि तिच्या वकिलाने आडमुठेपणा दाखवल्यामुळे मिटींगमधून काही फलित निघत नाही. यामुळे वैतागलेला मॅस्सी त्याच खाजगी गुप्तहेरामार्फत मॅरिलिनच्या पत्त्यांच्या वहीचे फोटो काढून घेतो, आणि त्यात त्याला संशय असलेल्या अशा एका माणसाला साक्षीदार म्हणून उभं करतो की ज्यानं मॅरिलिनची तिनेच केलेल्या विनंतीवरून तूफान पैसा असलेल्या पण इतर बाबतीत मूर्तीमंत बावळट असणार्‍या माणसाशी (अर्थातच लग्न करण्याच्या इराद्याने) ओळख करुन दिलेली असते. या साक्षीदाराने ही गोष्ट न्यायालयात उघड करताच नवरोबा रेक्स रेक्सरॉथ (एडवर्ड हर्रमन) ऐवजी मॅरिलिन कपर्दिकही न मिळता हा खटला हरते.

आयुष्यातली पाच वर्ष ज्या वैभवाच्या लालसेने फुकट घालवली त्या श्रीमंतीचा आणि पर्यायाने स्वयंपूर्णतेचा असा हातातोंडाशी आलेला घास मॅस्सीमुळे हिरावून घेतला गेल्याने मॅरिलिन सुडाने पेटून उठते. यापुढची कथा सांगण्यात मजा नाही. एखाद्या गूढपटाची कथा फार सांगू नये म्हणतात, पण तोच न्याय या सिनेमालाही लागू आहे.

कॅथरिन झेटा-जोन्सचे जे काही मोजके चित्रपट मी या आधी बघितले होते, त्यावरून तिच्या अभिनयकौशल्याबाबत माझं मत फारसं चांगलं झालं नव्हतं, मात्र या चित्रपटातल्या तिच्या अभिनयाने हे माझं मत संपूर्णपणे बदलून टाकलं. वर उल्लेख केलेल्या मॅरिलिन आणि तिचा वकील यांच्याबरोबरच्या भेटीत मॅस्सीच्या मनात मॅरिलिनविषयी प्रथमदर्शनीच प्रेम वाटू लागतं. त्या मिटिंग मधला जॉर्ज क्लूनी आणि झेटा-जोन्स या दोघांनीही अप्रतिम मुद्राभिनय केला आहे. विशेषतः झेटा-जोन्सचा अभिनय संयत तरीही प्रसंगाला साजेसा परिणामकारक झाला आहे. झेटा-जोन्सने असाच अभिनय कोर्टात मॅस्सीच्या उलटतपासणीला उत्तर देताना केला आहे. क्रूर कारस्थानी संपत्तीलोलूप स्त्री ते तिच्याही नकळत मॅस्सीच्या प्रेमात पडून त्याच्याबाबतीत हळवे होणे हा मॅरिलिनच्या व्यक्तिरेखेचा प्रवास तिने फार समर्थपणे सादर केला आहे.

चित्रपटातल्या जॉर्ज क्लूनीच्या अभिनयाचं जेवढं कौतुक करावं तेवढं थोडं आहे. सुपारी घेऊन खून करणार्‍या दमेकरी गुंडाला भेटायला गेल्यावर त्याच्या तब्येतीकडे पाहून गोंधळून जाऊन क्षणाक्षणाला झपाट्याने बदलणार्‍या भावमुद्रा सादर करताना क्लूनीने कळस गाठला आहे. मॅरिलिन आणि तिचा वकिल फ्रेडी बेंडर यांच्या बरोबरच्या भेटीत मॅस्सी जेव्हा फ्रेडीचं मानसिक खच्चीकरण करतो तेव्हाचा त्याचा अभिनय निव्वळ अप्रतिम.

चित्रपटातल्या बड्या कलाकारांनी त्यांच्या नावाला साजेसा तगडा अभिनय तर केलाच आहे, पण यातले छोट्यातली छोटी भूमिका करणारे कलाकारही तितकेच लक्षात राहतात. अगदी तोळामासा प्रकृतीचा कधीही दम्याचा झटका येऊन कोसळेल असं वाटणारा पण चक्क पेशाने कॉन्ट्रॅक्ट किलर म्हणजेच सुपारी घेऊन खून करण्याची कामे करणारा गुंड व्हीझी जो (अर्विन केय्स), काहीही चांगली घटना घडली की भावनावश होऊन लगेच रडू कोसळणारा मॅस्सीचा सहकारी व्रिग्ली (पॉल अ‍ॅडल्स्टीन), सगळा सिनेमाभर चेहर्‍यावर बारा वाजल्यासारखे पराभूत भाव घेऊन वावरणारा मॅरिलिनचा वकील फ्रेडी बेन्डर (रिचर्ड जेन्किन्स), 'I'm gonna nail your arse' हे घोषवाक्य असल्याच्या थाटात सतत बोलून दाखवणारा खाजगी गुप्तहेर गस पेच (सेड्रिक द एंटरटेनर), मॅरिलिनच्या विरोधात कोर्टात साक्ष देणारा आणि अत्यंत भयानक फ्रेंच उच्चारात बोलणारा हाईन्झ द बॅरन क्राउस वॉन एस्पी (जॉनाथन हॅडरी), आणि मॅरिलिनचा अखंड बडबड करणारा दुसरा नवरा हॉवर्ड डॉयल (बिली बॉब थ्रॉन्टन) यांचीही कामे झकास झाली आहेत.

हाईंझ द बॅरन क्राउस वॉन एस्पी आणि मॅस्सीचा सहकारी वकिल व्रिग्ली

       

 खाजगी गुप्तहेर गस पेच - मॅरिलिनचा वकील फ्रेडी बेंडर - हॉवर्ड डॉयल

"Oyez, oyez. Family Court of the Fifth District of Los Angeles County now in session. The Honorable Marva Munson presiding. All rise!" हे वाक्य एका दमात म्हणणारा आणि त्याच पद्धतीनं साक्षीदारांना शपथ देणारा कोर्टातला बेलीफ (पॅट्रिक थॉमस ओ'ब्रायन) आपल्या चांगलाच लक्षात राहतो. अर्ध्याच नव्हे तर शंभरातल्या नव्व्याण्णव गोवर्‍या मसणात जाऊनही उत्साहाने सळसळत इतरांच्या कामगिरीवर बारीक लक्ष ठेऊन असणारा मॅस्सीच्या फर्मचा जेष्ठ भागीदार म्हणजेच सिनिअर पार्टनर हर्ब मायरसन (टॉम अ‍ॅल्ड्रिज) याची संवादफेक वाखाणण्याजोगी आहे. या दोघांच्याही वाट्याला अगदी लहानशा भूमिका आल्या असूनही त्यांनी त्या प्रभावीपणे वठवून धमाल उडवून दिली आहे.

शिवाय हाईन्झ द बॅरन क्राउस वॉन एस्पीच्या कुत्र्यामुळे साक्षीत खंड पडल्यावर "आपण कुठे होतो बरं" असं मॅस्सीने विचारताच बेलीफच्याच एकसुरीपणाची आठवण करुन देत एका दमात "She said that she required a husband. Oh, do you want some bones? Has anyone any bones? Hard, crunchy bones for the...'' असा अर्ध्या मिनिटाचीही लांबी नसलेला अवघा एक संवाद वाट्याला आलेली कोर्टातली कारकून (मॅरी गिलीस) ही सुद्धा आपली छाप पाडून जाते.

हर्ब मायरसन आणि व्हीझी जो

बेलिफ आणि कोर्टातली रिपोर्टर

चित्रपटभर प्रेक्षकांना एकही क्षण कंटाळा न येऊ देण्याचं श्रेय मात्र दिग्दर्शक कोएन बंधूंना द्यायलाच हवं. चित्रपटभर अनेक लहान-सहान गोष्टींची पेरणी अशी केली गेली आहे की आपल्या लक्षात तर येतात, पण मुद्दामून घुसवल्या आहेत असं मुळीच वाटत नाही. आपल्या दातांच्या आरोग्याविषयी अतीदक्ष माईल्स मॅस्सी आणि दात चमकते ठेवण्यासाठी त्याची सतत चाललेली धडपड ही त्यातलीच एक गोष्ट. चित्रपटात मॅस्सीच्याही आधी त्याच्या दातांचं दर्शन होतं ते तो दवाखान्यात खुर्चीवर बसलेला असताना. मग गाडी चालवताना रिअर व्ह्यु मिरर मध्ये बघताना, आपल्या ऑफिसात आल्यावर कॅबिनमध्ये जाण्याअगोदर सेक्रेटरीच्या छोट्याशा गोल आरशात दात न्याहाळताना आणि अशा अनेक प्रसंगात आपल्या दातांचं कौतुक करताना तो दिसतो. मॅस्सीच्या तोंडी वारंवार ऐतिहासिक आणि पौराणिक व्यक्तिरेखांचे येणारे उल्लेख आणि संदर्भ येतात. तसंच दमेकरी गुंडाच्या नावातच 'व्हीझी' (Wheezy/धापा टाकणारा) हा शब्द घालून घालून केलेला विनोद यथार्थ.

हॉटेलात मॅरिलिनची वाट बघत असताना मॅस्सीचे चमच्यात दात निरखणे

चटपटीत संवादांची जागोजागी पेरणी केलेल्या या चित्रपटातले काही विनोद हे नियमित इंग्रजी (वाचा: हॉलिवुड) चित्रपट बघणार्‍यांनाच समजू शकतात. अमेरिकन संस्कृतीत म्हणा किंवा तिकडच्या चित्रपटातील संवादात म्हणा स्वाभाविकपणे आढळणारी अश्लीलता आणि द्वैअर्थी कोट्या बर्‍यापैकी असल्या तरी या चित्रपटात अजिबात खटकत नाहीत, उलट प्रचंड हसवून जातात.

चित्रपटाचं बलस्थान म्हणजे यातले धमाल संवाद. त्यातलेच काही पुढे देत आहे:

मॅरिलिन रेक्सरॉथ: What are you after Miles?
माईल्स मॅस्सी: Well, I'm a lot like you. Just looking for an ass to mount.
मॅरिलिन रेक्सरॉथ:Well, don't look at mine.

* * *

माईल्स मॅस्सी: And to whom did you introduce that calculating woman?
हाईन्झ द बॅरॉन क्राउस वॉन एस्पी: I introduced her... [रेक्स रेक्सरॉथकडे अंगुलीनिर्देश करुन] to that silly man.
फ्रेडी बेंडर: Your Honor, objection!
माईल्स मॅस्सी: Let the record show that the Baron has identified Rex Rexroth as the silly man!

* * *

फ्रेडी बेंडर: Objection, Your Honor: strangling the witness.
न्यायाधीश: I'm going to allow it.

* * *

माईल्स मॅस्सी: How many cases has Herb Myerson won?
व्रिगली: The old man? More than anybody. He's a legend. And look at him.
He's 86 years old, he's the first one into the office in the morning.
माईल्स मॅस्सी: No home life.
व्रिगली: Who needs a home when you have a colostomy bag?

* * *

चित्रपटातली एक बाब मात्र खटकते. 'इनटॉलरेबल क्रुएल्टी'ची श्रेयनामावली तिच्या क्युपिडछाप थीममुळे चित्रपटात शेवटी काय घडणार आहे ते अप्रत्यक्षरित्या सुरवातीलाच सुचवून जाते. तेवढं सोडलं तर हा सिनेमा तुमचे पैसे आणि वेळ, दोन्ही वसूल करुन देतो. चित्रपट हटके आहे, सात मजली हास्य वसूल करणारा आहे, आणि 'एकदा तरी बघावा' असा तर नक्कीच आहे (मी तीनदा पाहिलाय. एच.बी.ओ. वर एकदा खूप आधी पाहिला होता. पण हा लेख लिहीण्यासाठी चक्क डी.व्ही.डी. विकत घेतली आणि दोनदा बघितला). तुम्हीही अवश्य बघा. आणि हो, बघितला असेल तर तुमचं मत इथे जरूर सांगा.

पुढच्या लेखापर्यंत, नांदा सौख्यभरे!!!

*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*

शब्दगारवा २०१० हिवाळी अंकात पूर्वप्रकाशित.

*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*

संदर्भ: कलाकारांच्या नावांसाठी: विकिपिडिया आणि आय.एम.डी.बी.

*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*

सर्व छायाचित्रे: सायबरलिंक पॉवर DVD सॉफ्टवेअर पॉज करून घेतलेले स्क्रीनशॉट
(आंतरजालावरून घेतलेले पोस्टरचे चित्र वगळता).

*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*

चित्रपट परिचय - १ | पॅथोलॉजी: हत्येचे मानसशास्त्र(?)
चित्रपट परिचय - २ | हॉर्टन हिअर्स अ हू

चित्रपट परिचय - ४ | जूनो: सुंदर पटकथा, संयत अभिनय, उत्तम दिग्दर्शन

*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*~*

ह्या पोस्टचे पुरस्कर्ते:


With office and factory in Mumbai, India, Designo Lab Solutions is a young and vibrant organization involved in the manufacturing of Laboratory Fume Hoods, Lab With office and factory in Mumbai, India, Designo Lab Solutions is a young and vibrant organization involved in the manufacturing of Laboratory Fume Hoods, Lab Furniture, and special kinds of Lab Exhaust Systems.

हिंदूस्थान

येऊदे खिलजी किंवा तैमूरलंग कुणी
विठोबाचा वारकरी तो धीट आहे

पाडले बामीयान तोफांनी जरी
हासतो तरीही आज तो बुद्ध आहे

पाडा मंदिर कुठेही, आम्ही बांधू ते पुन्हा
आज आम्हा प्रत्येकात राम आहे

घरातले भेदी दिसणार आता कसे
आजही रंग कातडीचा तोच आहे

असली सुंदर सापाची नक्षी जरी
घातकी विषारी मात्र त्याचा दात आहे

ठेचून काढू सगळेच शत्रू आज ना उद्या
कुणी टपून बसला बाहेर तर कुणी आत आहे

रक्तात स्वतःच्याच भिजला वारंवार जरी
दिसेल सर्वांना ताठ उभा हिंदूस्थान आहे

मनोरंजनाचे घेतले व्रत: विजय आनंद उर्फ गोल्डी

मला देव आनंदचे सिनेमे का आवडतात, किंबहुना का आवडायचे, त्यातलं एक मुख्य कारण म्हणजे याचाच धाकटा भाऊ विजय आनंद उर्फ गोल्डी याचा त्याच्या अनेक चित्रपटांना लाभलेला परीसस्पर्श.

विजय आनंदचं मला पहिल्यांदा दर्शन झालं ते त्याच्या सर्वोत्तम म्हणून गणला गेलेल्या 'गाईड' (१९६५) या सिनेमाच्या श्रेयनामावलीत. दूरदर्शनवर पहिल्यांदा पाहीलेल्या या चित्रपटातलं 'तेरे मेरे सपने एक रंग है' हे गाणं का कोण जाणे मनात घर करुन बसलं होतं. पुढे तो सिनेमा अनेकदा पाहिल्यावर त्याच्यातली अनेक सौंदर्यस्थळं उलगडली आणि गोल्डीच्या दिग्दर्शनाबद्दल आदर निर्माण झाला. कल्पक चित्रिकरण करून श्रवणीय असलेली गाणी प्रेक्षणीय बनवण्याची हातोटी काही मोजक्या दिग्दर्शकांना साधली होती त्यातलाच एक म्हणजे गोल्डी.

त्याचं एक वैशिष्ठ्य म्हणजे कमीत कमी गोष्टी वापरून केलेलं चित्रीकरण. देव आनंद, वहीदा, आणि दोन-तीन झाडं या शिवाय होतं काय ह्या गाण्यात? गाण्याची गंभीर प्रकृती आणि देव आनंदला फारसं नाचता वगैरे येत नसणे (अर्थातच त्यामुळे झाडांच्या फांद्यांना लटकणे वगैरे सर्कस कॅन्सल) ह्या दोन गोष्टी लक्षात घेतल्या तर विजय आनंद पुढे काय आव्हान असेल याची कल्पना येते. दृश्ये बर्‍यापैकी मोठ्या टेक्स मध्ये चित्रित करणं आणि कॅमेरा हलकेच वळवून दुसर्‍या मितीत काय चाललं आहे ते दाखवणं या आपल्या वैशिष्ठ्याचा उपयोग इथेही करून त्याने हे गाणं फक्त तीन मोठ्या टेकस् मध्ये चित्रित केलं होतं.

कथा ऐकताच गोल्डीने या सिनेमाच्या दिग्दर्शनाची जबाबदारी सुरवातीला नाकारली होती, पण अनेक कारणांनी इतर कुणी उपलब्ध न झाल्याने त्यालाच ती स्वीकारावी लागली. आर.के.नारायण यांच्या गाईड या पुस्तकावर आधारित सिनेमा काढणं हाच एक मोठा जुगार होता. नायिकेचे नायकाबरोबर असलेले विवाहबाह्य संबंध आणि बंडखोरपणा हे प्रमुख कारण होतंच, पण त्याचबरोबर नायक असलेल्या राजू गाईड याचं हीरो या संकल्पनेला फटकून असलेला क्वचित आप्पलपोटा वाटू शकेल असा स्वभाव, राजूमुळे आपण आज प्रसिद्धीच्या शिखरावर आहोत याची जाणीव न ठेवता एका चुकीमुळे त्याला लाथाडणारी स्वार्थी नायिका रोझी, कथा नक्की कुठे चालली आहे किंवा शेवट काय होणार याच्याविषयी अजिबात अंदाज न येणे, आणि धड ना सुखांत धड ना दु:खांत असलेला शेवट. पण विजय आनंदच्या दिग्दर्शन कौशल्याने हा चित्रपट त्याकाळचा मोठा हिट ठरला. चित्रपटात गावात दुष्काळ पडतो ते दर्शवण्यासाठी दाखवलेली गावातल्या लोकांची दृश्ये आठवली तर याचा अंदाज येईल. नायकाचा विचित्र स्वभाव गृहित धरला तरी त्याच्या वेदना, आक्रोश, शेवटची धडपड काळीज चिरुन जातात. देव आनंदला अभिनय यायचा नाही हे म्हणणार्‍यांनी हा सिनेमा - शक्यता कमी आहे, पण पाहिला नसेलच तर - जरूर पहावा. गोल्डीने दगडातून देव निर्माण केलाय. याचीच परिणिती देवला त्याच्या कारकिर्दीतील दुसरा सर्वोत्तम अभिनेत्याचा फिल्मफेअर पुरस्कार मिळण्यात झाली (पहिला काला पानी साठी). शिवाय गोल्डीलाही सर्वोत्कृष्ठ दिग्दर्शन आणि पटकथेसाठीचे फिल्मफेअर पुरस्कारही मिळाले ते वेगळंच.

दिग्दर्शक ऋषिकेश मुखर्जी यांनी जसे मध्यमवर्गाचं प्रतिनिधित्व करणारे अनेक चित्रपट केले, तसं विजय आनंदने रहस्यपटांमध्ये प्राविण्य मिळवलं होतं. तीसरी मंझील (१९६६) हा १९५७ सालच्या नौ दो ग्यारह यानंतरचा गोल्डीचा पुढचा रहस्यपट. निर्माता नासीर हुसेनशी झालेल्या कडाक्याच्या भांडणानंतर देव आनंद या चित्रपटातून बाहेर पडला (बरं झालं, नाहीतर बेभान होऊन देव आनंद ड्रम वाजवतोय की ड्रम देव आनंदला वाजवतायत असा प्रश्न पडला असता). दिग्दर्शकाच्या भूमिकेत गोल्डी मात्र तसाच राहिला. दुर्दैवाने चित्रीकरण सुरू असतानाच देवच्या जागी नायक म्हणून आलेल्या शम्मी कपूरच्या दोन लहान मुलांची आई असलेली आणि जिच्यावर तो प्रचंड जीव टाकत असे अशी त्याची बायको गीता बाली हे जग सोडून गेली. शम्मी कपूरची मानसिक अवस्था लक्षात घेत त्याला सांभाळून घेऊन अशा नाजूक परिस्थितीतही विजय आनंदने हा चित्रपट ठरवलेल्या वेळेत पूर्ण केला. चित्रपटातील पात्रांपेक्षा कॅमेरा हाच प्रमुख निवेदक असला पाहिजे याची जाणीव असलेल्या गोल्डीने सिनेमातील पात्रांच्या बरोबर फिरत असलेल्या कॅमेर्‍याच्या वेगवान हालचाली, तुकड्यातुकड्यात चित्रीत केलेली दृश्ये एकत्र गुंफणे अशा करामतींचा प्रभावी वापर करून हिंदी चित्रपटांच्या इतिहासातल्या उत्तम थरारपटांपैकी एकाला जन्म दिला. संपूर्ण चित्रपटभर संशयाची सुई खून झालेल्या रूपाचा होणारा नवरा रमेश (प्रेम चोप्रा) आणि नर्तिका रुबी (हेलन) यांच्या भोवती फिरवत ठेऊन शेवटी अगदी अनपेक्षित पात्र (प्रेमनाथ) खलनायक म्हणून समोर आणणं या या चित्रपटातल्या रहस्याचा यु.एस.पी. ठरला.

याच क्लुप्त्यांसह नेहमीच काहीतरी हटके देण्याचा प्रयत्न करण्यार्‍या विजय आनंदने त्याच्या पुढच्याच वर्षी ज्वेल थीफ हा आणखी एक जबरदस्त रहस्यपट सिनेरसिकांना सादर केला. रहस्यपटांची एक गोची असते. त्यांना रिपीट व्हॅल्यू नसतो असं म्हणतात. ज्वेल थीफचं वेगळेपण ह्यातच आहे की आज चाळीसहून अधिक वर्षांनीही पुन्हा पुन्हा बघावासा वाटणारा आणि क्षणभरही कंटाळा न येता तितकीच मजा आणणारा हा हिंदीतला एकमेव रहस्यपट असावा. इतर रहस्यपटांमध्ये अतीपरिचयात अवज्ञा झालेल्या अनेक गोष्टी पटकथेचा अविभाज्य भाग असल्यानं इथे कंटाळवाण्या होत नाहीत. उत्कृष्ठ पटकथा-संवाद लेखक असलेल्या गोल्डीला या सिनेमात दिग्दर्शनाबरोबर याही गोष्टी करायला मिळाल्याने असलेल्या स्वाभाविक स्वातंत्र्याचा पुरेपूर उपयोग करत अनेक अनेक नव्या गोष्टी समोर आणल्या. विचार करा, ज्वेल थीफ मध्ये अशोक कुमारच्या ऐवजी प्राण असता, तर त्यातला 'सस्पेन्स' चाणाक्ष प्रेक्षकांच्या लगेच लक्षात आला असता की नाही? किंवा एखाद्या भलत्याच व्यक्तिरेखेला खलनायक म्हणून आणलं असतं तर? सगळ्या सस्पेन्सचा तिथेच चुथडा झाला असता आणि सिनेमा साफ झोपला असता ते वेगळंच.

पण ती भूमिका अशोक कुमारने करणे यात विजय आनंदने अर्धी लढाई जिंकली. आपल्या नेहमीच्या 'इमेज'च्या विरोधात जात खलनायक साकारणार्‍या अशोक कुमारने त्या भूमिकेचं सोनं केलं, इतकं की हिंदी चित्रपटसृष्टी एका उत्कृष्ठ खलनायकाला मुकली असं तो चित्रपट पाहिल्यानंतर वाटू शकतं. खलनायकाच्या माणसांनी बेशुद्ध केल्यावर जमिनीवर पडलेल्या नायक देव आनंदला बघत बघत प्रवेश करणारा अशोक कुमार हे दृश्य म्हणजे खास गोल्डी टच. एक नायक-दोन नायिका किंवा दोन नायक-एक नायिका असलेले प्रेमाचे त्रिकोण या मसाल्याच्या जोरावर असंख्य निर्माते-दिग्दर्शक-नट मंडळींच्या घरातल्या चुली पेटल्या, पण त्याचबरोबर हिंदी चित्रपटातल्या नायकाने अनेक ललनांबरोबर जेम्स बॉंड छाप फ्लर्टींगही करणे ही एरवी धक्कादायक आणि धाडसी वाटणारी गोष्ट ज्वेल थीफमध्ये मात्र त्याकाळी कुणालाही खटकली नाही.

रहस्यपटात गाणी टाकली की तो प्रेक्षकांच्या मनावरची पकड गमावतो असाही एक समज आहे. पण 'दिल पुकारे आ रे आ रे आ रे' या गाण्यात नायिकेच्या चेहर्‍यावर स्पष्टपणे दिसणारा ताण बघितला तर हे गाणं उत्कंठा वाढवायला मदतच करतं हे लक्षात येईल. चित्रपटाच्या शेवटाआधी असलेल्या 'होठों पे ऐसी बात' या गाण्याचं वेगवान चित्रीकरण, नाचणार्‍या वैजयंतीमाला भोवती वेगात गोल फिरणारा कॅमेरा, एका तुकड्यात दिसणारा चेहरा अर्धवट झाकलेला प्रिन्स अमर हे प्रेक्षकांची उत्कंठा शिगेला नेऊन पोहोचवतात.

'आपली शेजारी राष्ट्रे' हा विषय विजय आनंदला त्याचा भाऊ चेतन आनंद प्रमाणेच प्रिय असावा. याचे संदर्भ त्याच्या काही चित्रपटातल्या संवादांतून आपल्याला पहायला मिळतात. 'तेरे घरके सामने' या सिनेमात नायक आणि नायिका या दोघांच्या वडिलांचं एकमेकांशी हाडवैर असतं. त्यांच्या प्रेमाचं पर्यावसान लग्नात होण्यात (असंख्य हिंदी शिणूमांप्रमाणे इथेही) हीच अडचण असते. पण ही समस्या सामोपचाराने सोडवली पाहीजे हे समजावताना गोल्डीचा नायक नायिकेला नेहरूप्रणित पंचशील तत्वांची आठवण करून देतो.

प्रख्यात दिग्दर्शक आणि हृषिकेश मुखर्जी यांच्यावरच्या माझ्या लेखात मी विजय आनंदचा उल्लेख केला होता तो गाण्यांच्या सुंदर चित्रिकरणासंदर्भात. तसं बघायला गेलं तर या दोघांच्या सिनेमांत खरं तर काही फारसं साम्य नाही, पण दोन गोष्टींचा उल्लेख करावाच लागेल. एक हे की त्यांच्या चित्रपटांतील गाणी नुसती ऐकत असलो तरी डोळ्यांसमोर जशीच्या तशी उभी राहतात. आणि दुसरं हे की गाणी कुठेही 'घुसवली आहेत' असं वाटत नाही. सहज आधीची दृष्ये किंवा संवाद यांच्या माध्यमातून चित्रपट आपल्याला लीलया गाण्यात घेऊन जातो.

वयाच्या अवघ्या विसाव्या वर्षी (१९५४) देव आनंदच्या टॅक्सी ड्रायव्हरसाठी पटकथा लिहून चित्रपटसृष्टीत पदार्पण करणार्‍या विजय आनंदने दिग्दिर्शित केलेला पहिला चित्रपट हा नौ दो ग्यारह. देव आनंद आणि कल्पना कार्तिकच्या भूमिका असलेल्या या रहस्यपटानंतर त्याने काला बाझार (१९६०) मध्ये नोकरी मिळवण्यात आणि मिळालेली टिकवण्यात अपयशी ठरलेल्या, आणि मग वाममार्गाला लागलेल्या तरूणाची कथा सादर केली. यात त्याने एक छोटीशी पाहुण्या कलाकाराची भूमिकाही केली होती (नायिकेचा भूतपूर्व प्रियकर). या चित्रपटात एका गाण्याच्या आधी एक अप्रतीम दृश्य आहे. नायक देव आनंद वाममार्गाने भरपूर पैसे कमावतो आणि एके दिवशी आई-बहिणीसाठी कपडे आणि दागिने घेउन घरी येतो. जिना चढताना त्याला ठेच लागते, सगळे दागिने वगैरे वस्तू इतस्ततः पडतात आणि त्याच वेळी सुरु झालेल्या भजनातल्या 'ना मै धन चाहूं, ना रतन चाहूं' या शब्दांनी सदसदविवेकबुद्धी जागृत असलेला नायक एकदम चपापतो.

तेरे घर के सामने या सिनेमातलं तेच शब्द असणारं गाणं आठवा. या गाण्याच्या आधी नायक म्हणतो, "...लेकिन एक बात कहे देता हूं. चाहे आसमान टूट पडे, चाहे धरती फूट जाए, चाहे हस्तीही क्यों न मिट जाए, फिरभी मैं......" असं म्हणून थोडासा थांबल्यावर नायिका नुतन म्हणते "फिरभी मै?" आणि मग "तेरे घर के सामने...." म्हणत गाणं सुरु होतं. दारूच्या ग्लासात नुतन असल्याची कल्पना करून देव आनंद पडद्यावर हे गाणं म्हणतो. कळस म्हणजे जेव्हा बिअरच्या ग्लासात बर्फ टाकला जातो तेव्हा ग्लासातल्या नुतनचं शहारून देवला विनंती करणं आणि मग देवने चिमट्यानं तो बर्फाचा तुकडा ग्लासातून काढून टाकत तिची 'सुटका' करणं......अहाहा! निव्वळ अप्रतीम!! त्याच चित्रपटातलं 'दिल का भंवर करे पुकार' च्या आधी नायक नायिका कुतुबमिनार चढत असताना काय वातावरणनिर्मिती होते ते आठवून बघा.

काला बाझार चित्रपटातल्या एका गाण्याची तर बातच न्यारी. यात देव आनंदच्या वरच्या बर्थ वर असलेल्या नायिका वहीदाला उद्देशून तो 'उपरवाला जान कर अंजान है' असं म्हणतो, पण समोर बसलेल्या तिच्या आई-बाबांचं लक्ष जाताच 'उपरवाला म्हणजे देव' या अर्थाची खूण करून सारवासरव करतो ते लाजवाब!

जॉनी मेरा नाम चित्रपटातलं "पल भर के लिये कोई हमें प्यार कर ले" या गाण्यात तरी काय होतं? नायक, नायिका, आणि एक छोटसं घर. पण गोल्डीने घराच्या असंख्य खिडक्यांचा धमाल वापर करून हे गाणं अजरामर केलं. हे गाणं ऐकलं की आजही डोळ्यांसमोर येतं ते ते त्यातलं वेगवेगळ्या आकाराच्या असंख्य खिडक्यांचं बंगलेवजा घर आणि त्यातून आत येण्याचा प्रयत्न करत देव आनंदचा हेमा मालिनीला पटवण्याचा प्रयत्न.

अशी असंख्य गाणी आहेत, पण एक शेवटचं उदाहरणं देऊन हे गाणं चित्रिकरण पुराण थांबवतो. ब्लॅकमेल चित्रपटातलं किशोर कुमारने गायलेलं सुप्रसिद्ध 'पल पल दिल के पास' हे गाणं सगळ्यांना माहित असेलच. नाही, मी त्याबद्दल बोलणार नाही बरं! मी सांगणार आहे त्या चित्रपटातल्या शेवटच्या गाण्याबद्दल. चित्रपट बघण्याआधी मी फक्त 'पल पल...' हेच गाणं ऐकलं/पाहिलं होतं. डि.व्ही.डी. आणल्यावर चित्रपटातली गाणी वारंवार बघितली. चारी बाजूंनी आग लागलेली असताना जीव वाचवण्यासाठी लाकडांच्या ओंडक्यांखाली गवतात लपून बसलेले नायक-नायिका आणि बाहेर हत्यारबंद व्हिलनमंडळी - या पार्श्वभूमीवर 'मिले, मिले दो बदन' हे गाणं टाकण्याच्या गोल्डीच्या आयडीयाच्या कल्पनेचं कौतुक करावं तेवढं थोडं आहे. दुर्दैवाने संगीत गाजलं असलं तरी हा चित्रपट आपटला. कदाचित अगदीच बालीश कल्पनांवर आधारित असल्यानं असेल (तिरसट वैज्ञानिक, त्याचा सौर ऊर्जेविषयक संशोधन आणि शोध, वगैरे).

'कहीं और चल' हा चित्रपट दिग्दर्शित केल्यावर फायनॅन्सरकडून फसवणूक वाट्याला आलेल्या गोल्डीने नायक म्हणून कारकीर्द उताराला लागलेल्या देव आनंदला 'जॉनी मेरा नाम' मार्गे यश मिळवून दिलं. दुर्दैवाने या नंतर तूलनेने माफक यशस्वी ठरलेले 'तेरे मेरे सपने' आणि 'राम-बलराम' वगळता यशाने त्याच्याकडे नेहमी पाठच फिरवली.

'तेरे मेरे सपने' बरोबरच त्याने अनेक चित्रपटात नायकाची भूमिकाही केली, पण त्यातले 'मै तुलसी तेरे आंगन की' आणि कोरा कागज' हे दोनच उल्लेखनीय म्हणावे लागतील. दुर्दैवं असं, की त्यातही त्याच्याबरोबर असलेल्या अभिनेत्री - अनुक्रमे नूतन-आशा पारेख आणि जया भादुरी - भाव खाऊन गेल्याने तो या दोन सिनेमातही अभिनेता म्हणून दुर्लक्षितच राहिला.

कालांतराने त्याने 'तहकीकात' या दूरदर्शन मालिकेत डिटेक्टिव्ह सॅमच्या रूपात आपल्यातल्या अभिनयाची पुन्हा एकदा चुणूक दाखवली.

एव्हाना 'गाईड'मध्ये गोल्डीने ज्याला दगडाचा देव करून शेंदूर फासला त्या देव आनंदने चक्र उलटं फिरवून देवाचा दगड आणि मग दगडाची खडी करून त्यावर एव्हाना डांबरही फासला होता. आपल्याला दिग्दर्शन येतं या समजातून त्याने स्वतः ते करायला सुरुवात केली. प्रसिद्ध पत्रकार शिरीष कणेकर यांनी त्याला एकदा देव आनंदला 'गोल्डीला तो त्याचे चित्रपट दिग्दर्शित करायला का सांगत नाही' असं विचारलं असता त्याने "गोल्डी तो मोटा हो गया है" आणि "गोल्डी डायरेक्ट करेगा तो फिर मैं क्या करुंगा?" अशी दोन अचाट आणि अतर्क्य उत्तरं दिली. तेव्हा त्यांच्यातलं गोल्डी दिग्दर्शन करणार आणि देव अभिनय हे नातंही संपुष्टात आलं होतं.

चित्रपट्सृष्टीतील अनेक कलावंतांप्रमाणे विजय आनंदही काही काळ सेन्सॉर बोर्डाचा अध्यक्ष होता. पण त्याने केलेल्या अनेक सूचना आणि नाविन्यपूर्ण कल्पना धुडकावल्या गेल्यावर गोल्डीने बाणेदारपणा दाखवत पदाचा राजीनामा दिला.

विजय आनंदने हिंदी चित्रपटसृष्टीला काय दिलं ह्याचं उत्तर सोप्प आहे. एक किस्सा सांगतो. अमर-अकबर-अँथनी मधली रक्तदान वगैरे दृश्यांचा संदर्भ देऊन एकाने मनमोहन देसाईंना "तुम्ही असले आचरट सिनेमे का बनवता?" असं विचारलं असता त्यांनी "हिंदी चित्रपट पाहणार्‍या प्रेक्षकाचं सरासरी मानसिक वय तेरा आहे असं आम्ही मानतो" असं उत्तर दिलं होतं. कुठल्या आधारावर त्यांनी हे विधान केलं होतं बाप्पा जाणे, पण ते खरं असेल तर ते तेरापर्यंत खेचून आणण्याचं श्रेय गोल्डीला निर्विवादपणे द्यावं लागेल.

अशा या गुणी दिग्दर्शकाला २३ फेब्रुवारी २००४ रोजी वयाच्या सत्तराव्या वर्षी हृदयविकाराच्या झटक्याने या जगाचा निरोप घ्यायला लावला. असं म्हणतात की देव आनंद आपल्या सबंध आयुष्यात फक्त दोनदा रडला. पहिल्यांदा त्याची आई गेली तेव्हा आणि दुसर्‍यांदा विजय आनंद गेला तेव्हा.

"हा चित्रपट पुन्हा बनवायचा झाला तर नायकाच्या भूमिकेसाठी सद्ध्याच्या अभिनेत्यांपैकी तुम्हाला कोण योग्य वाटतो?" रेडिओ मिर्ची पुरस्कृत पुरानी जीन्स फिल्म महोत्सवात (२०१०) 'तीसरी मंझील' च्या प्रदर्शनाच्या वेळी शम्मी कपूरला एका पत्रकाराने एक प्रश्न विचारला. "मला नाही वाटत हा चित्रपट पुन्हा कुणी बनवू शकेल" प्रचंड आत्मविश्वासाने क्षणाचाही विलंब न लावता शम्मी ताडकन् उत्तरला. २००७ साली आलेल्या जॉनी गद्दार चित्रपटात एक पात्र 'जॉनी मेरा नाम' हा सिनेमा बघत असल्याचे दृश्य आहे. विजय आनंदला वाहिलेली ही श्रद्धांजली होती.

ज्याचे चित्रपट आजही निर्माते-दिग्दर्शक-पटकथा लेखक यांना स्फूर्तीस्थान ठरतात पण क्वचितच त्याच्या एवढी उंची गाठू शकतात अशा या ओजस्वी कलावंताला माझा सलाम!

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
संदर्भ: ज्वेल थीफ, तीसरी मंझील, ब्लॅकमेलच्या व्ही.सी.डी. आणि डी.व्ही.डी., माझे चित्रपट प्रेम, तसंच आंतरजालावरील अनेक.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
सर्व छायाचित्रे: आंतरजालावरून साभार.
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
पहिला लेख: मनोरंजनाचे घेतले व्रत: ऋषिकेश मुखर्जी
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -