वाचनप्रेमी तालिबान - लोकशाहीचा मार्ग पुस्तकातून: एक छापण्याआधीच मागे घेतलेला एक लघु अग्रलेख किंवा संपादकांचे मनोगत

तालिबान म्हणजे विद्यार्थी असे आम्ही म्हणालो होतो तेव्हा अमानुष बहुमताने निवडून आलेल्या सद्ध्याच्या राज्यकर्त्यांच्या समस्त पाठीराख्यांनी आमच्यावर जहरी टीका केली होती. पाठीराखे हा शब्द आम्ही विचारपूर्वक वापरला त्यास कारण की भक्त शब्द वापरला तर भलतीच नामुष्की ओढवण्याची भीती. मागे घेतला तरी ते आपल्याला विसरू देत नाहीत. अग्रलेख विसरू देत नाहीत तर एखादा शब्द विसरू देण्याची शक्यता अंमळ धूसरच.

तर विषय असा की हातात बंदुका आहेत आणि त्यात हजार लानते पाठविण्यालायक गोळ्याही आहेत, आणि ज्या प्रमाणे नागपूरवरून आदेश येताच शाखांत अंमलबजावणी होते त्याच प्रमाणे वरिष्ठांचे आदेश येताच धार्मिक शिस्तीची कठोर अंमलबजावणी करण्यासाठी सज्ज असलेले हे शस्त्रसज्ज योद्धे कार्यतत्परही आहेत. मात्र, असे असतानाही आपल्या ज्ञानप्राप्तीच्या लालसेचे दमन न करता मिळालेल्या अल्प फावल्या वेळात, म्हणजे शिस्तीची अंमलबजावणी करताना डोकी उडविण्यापासून फुरसत मिळताच, वाचनालयात जाऊन स्वतःचे डोके मात्र पुस्तकात खुपसण्याची संधी सोडत नाहीत. काही खवचट लोक म्हणतीलही की हे फक्त चित्रे बघत आहेत, पण शेवटी भाषा ही चित्रांमधूनच निर्माण होते ना? आपल्या संस्कृतीत मनुष्य नेहमी विद्यार्थी असतो आणि त्याने सतत वाचन, मनन ठरत रहाणे आवश्यक आहे त्याचेच हे दुसरे रूप नव्हे काय? प्रस्तुत छायाचित्रात मागे फिरत असलेला इसम हा अशाच प्रकारे मनन करत असल्याचे आपल्याला दिसते. आपल्याला काय वाचायचे आहे हे सुद्धा विचारपूर्वकच ठरवले पाहिजे ही प्रगल्भ जाणीव त्याचे ठायी आहे हे तो आपल्या या कृतीतूनच दाखवून देत आहे. मग आपण ते आणि आपण असा भेदभाव का करावा?

पण अशा प्रकारे भेदभाव करावा असे प्रोत्साहनच सद्ध्याच्या प्रस्थापित राजवटीकडून मिळालेले दिसते. त्यातूनच मग कुणी काय पेहराव करावा इथपासून कुणी काय बोलावे हे काही मूठभर लोक ठरवू पाहतात. पण मूठभर लोकच शांततेने क्रांतीही घडवू शकतात हीच आशा आपल्याला या छायाचित्रातून दिसते. उद्या, परवा, तेरवा, पुढच्या वर्षी किंवा काही दशकांत या दोन वाचनप्रेमी जिज्ञासू युवकांसारखीच सवय आणखी काही युवकांना लागेल व संपूर्ण तालिबानी राजवट ही याच ज्ञानलालसेने रासवट शिस्तीतून बाहेर येऊन लोकशाहीवादी विचार आपल्या मनात रुजवेल अशी आम्हांस खात्री वाटते.

पुढे आपल्याकडचे मूठभर लोक सत्तेत टिकल्यास सद्ध्याच्या आपल्या प्रस्थापित राजवटीला तालिबानकडूनच अशा अभ्यासू, ज्ञानाधिष्ठित लोकशाहीची शिकवण घेण्याची वेळ आली तर मात्र त्यांच्या पाठीराख्यांच्या समाजमाध्यमांवरच्या कोलांट्याउड्या व डिलीट झालेली विचारमौत्तिके बघण्यास मात्र आपल्यासारख्या लोकशाहीप्रेमी व कन्हैया, मेवानी, व राऊत यांच्या भारतात पुरोगामी लोकांस मौज वाटणार हे निश्चित.

- पिरिष गुबेर
संपादक, ओकसत्ता

© मंदार दिलीप जोशी
माघ कृ. ४, शके १९४३

आधुनिक पंचतंत्रः चार मित्रांची गोष्ट - एक बोध कथा

लहानपणी पंचतंत्र की इसापनीतीत एक गोष्ट वाचली होती. त्या कथेची आजच्या काळासाठी सुसंगत आवृत्ती अशी:

चार पंडित मित्र गुरुंच्या आश्रमातून विद्या संपादन करुन आपल्या घरी परतत असतात. चौदा वर्ष अनेक गूढ विद्या आत्मसात केल्यानं प्रत्येकाला आपल्या ज्ञानाचा अभिमान असतो.

वाटेत एक जंगल लागतं, या जंगलाच्या पलिकडेच त्यांचं गाव असतं.

चालता चालता अचानक एकाला हाडांचा ढीग दिसतो. पहिला म्हणतो, माझ्याकडे असणाऱ्या सिध्दीनं मी ही हाडं जुळवून सापळा तयार करु शकतो, जेणेकरुन हा कोणता प्राणी आहे ते कळेल तरी.

तो मंत्र म्हणतो आणि आश्चर्य! समोर एका प्राण्याचा सापळा तयार होतो.

दुसरा म्हणतो, हे तर काहीच नाही, मी या प्राण्याला मांस आणि त्वचा देऊ शकतो. त्यानं मंत्र म्हणताच समोर साक्षात सिंह तयार होतो.

आता तिसरा म्हणतो, माझ्याकडे तुमच्यापेक्षा महान सिध्दी आहे मी त्याला जिवंत करु शकतो!

हे ऐकताच चौथा मित्र, जो सारासार विचार करत असे व वेळोवेळी योग्य सल्ले देत असे, तो हादरतो आणि त्याला तसे न करण्याबद्दल विनंती करू लागतो. उरलेले तिघे अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचे घोर पुरस्कर्ते असतात. ते तिसऱ्याने आपल्या प्रगाढ ज्ञानाचा व विद्येचा उपयोग करून सिंहात प्राण फुंकून त्याला जिवंत करावेच या मताचे असतात. चौथा फारच आग्रह करू लागतो तेंव्हा ते त्याला 'टोकाचा विचार करणारा', 'आततायी', 'कट्टर', 'तुझ्या मनात द्वेष आहे,' 'तालीपंडित' अशी दूषणे देतात. शेवटी तो चौथा मित्र म्हणतो, "तुम्हाला सिंहाला जिवंत करायचे तर करा, पण त्या आधी मला थोडा अवधी द्या, मी त्या समोरच्या उंच झाडावर चढून बसतो. मग याला मंत्र म्हणू दे.

पण तिघे ऐकत नाहीत. असं कसं, तुला आवरायला झालेलं आहे. इतका कट्टरपणा चांगला नाही. आम्ही सिंहाला जिवंत करताना त्याने हिंसक होऊ नये अशीही प्रार्थना करणार आहोत. त्यामुळे त्यात सहिष्णुता स्थापन होऊन तो इतर सिंहांनाही सहिष्णू बनवेल. चौथा मित्र म्हणाला, अरे असं काही नसतं, सिंह हा सिंह असतो. त्याची नैसर्गिक वृत्ती तो का सोडेल? मी काही तुम्हाला सिंहाचे तुकडे तुकडे करा असे सांगत नाही, त्याला दगड तलवारी घेऊन हाणा असे सांगत नाही, फक्त त्याला जिवंत करु नका. तरीही त्या तिघांनी त्याचं ऐकलं नाही. त्यांनी त्या चौथ्या मित्राला झाडाला बांधलं आणि म्हणाले, "बघ आमचं पांडित्य, बघ आमची विद्या, बघ आमची सहिष्णूता!"

तिसऱ्या मित्राने मंत्र म्हटला आणि सिंह जिवंत झाला. बराच काळ भुकेलेला असल्याने त्याने पटकन आधी सैरावैरा पळणाऱ्या त्या तिघा मित्रांना पकडून खाल्ले आणि मग शेवटी चौथ्या मित्रालाही गट्टम केलं.

तात्पर्य:
(१) कितीही जीव तुटत असला तरी नको तिथे शहाणपण दाखवू नका आणि मूलभूत समजूतीतच गडबड असेल, थोडक्यात बसिकमधे राडा असेल, तिथे वाद घालू नका.
(२) संधी मिळाली की पळ काढा आणि संकटापासून स्वतःला सुरक्षित ठेवा.

टीप: यात एक पाचवे पात्र पण आहे, जे तिघांतल्या कुणाचाही सारासार विचार जागृत होऊ लागल्यास मैत्री तोडण्याची धमकी देतं. आजच्या भाषेत अनफ्रेंड करेन असं सांगतं. पण त्याबद्दल पुन्हा केव्हातरी. तोवर हा व्हिडिओ बघा. मोठमोठ्या लेखांतून जमणार नाही ते जेमतेम एका मिनिटात समजावलं आहे. 

© मंदार दिलीप जोशी
माघ शुक्ल त्रयोदशी, शके १९४३

खर्रा इतिहास: इष्क-ए-हिंद-ए-दिन अर्थात व्हॅलंटाइन डे

शहेनशहा जलालुद्दीन अकबर यांच्या इतक्या बायका आणि अंगवस्त्रे होती की जहांपन्हांना एक एक्सेल वर्कबुक मेनटेन करावं लागे. त्यात तीन वर्कशीट होत्या. एक वर्कशीट पट्टबेगम आणि तिचे तपशील, म्हणजे भाऊ किती, इतर सासुरवाडीकडची मंडळी किती, वगैरे वगैरे. दुसर्या वर्कशीटमधे इतर बायका आणि त्यांचे असे तपशील. तिसरी वर्कशीट अंगवस्त्रांसाठी. तेव्हा कुठे सगळ्यांचे वाढदिवस, लग्नाचे वाढदिवस, नखरे वगैरे लक्षात राहत. अर्थात हे एक्सेल वर्कबुक सुद्धा बिरबलानेच त्यांना तयार करुन दिले होते. 

एकदा सहज विचार करत बसले असता जलालुद्दीन सरांच्या मनी आले की मुघल सलतनतीत एखादा तरी प्रेम दिवस असावा. पण आता इतक्या बायका आणि अंगवस्त्रे असताना बादशहा हुजूरांचा रोजच प्रेमदिवस असे. त्यांची अडचण त्यांनी (पुन्हा) बिरबलालाच सांगितली. बिरबलाने त्यांना अरबस्थानातील प्राचीन पीर संत वळवळताहेन या थोर इश्वरी पुरुषाबद्दल सांगितले. "शहेनशहा साहेब, आपण आपल्या वर्षातील प्रत्येक दिवस प्रेम दिवस म्हणून साजरा करावा, पण इंग्रजी क्यालेंडरातील चौदा फेब्रुवारी हा दिवस सरजमीन-ए-हिंदूस्थानात प्रेम दिवस म्हणून साजरा करावा. 

"पण चौदा फेब्रुवारीच का?" जहांपन्हांनी पुन्हा अजागळ शंका विचारलीच. 

"सारख्या मालिका पाहून तुम्हाला काही सुचत नाहीसे झाले आहे झालं जहांपन्हा. मालिका सुरु असतील तेव्हा तुम्ही दीवान-ए-खास सोडून दीवान-ए-आम मध्ये बसून आवामच्या तक्रारी ऐकत चला, डोक्याची मंडई कमी होईल." बिरबल वैतागून म्हणाला.

मालिकांचा उल्लेख बिरबलाने करताच "आमच्या दुखत्या नसीवर बोट ठेवायला आम्ही तुला फर्मावलेले नाही. तेव्हा आमच्या समस्येवर तोडगा सांग पटकन", असं शहेनशहा उद्गारले.

"अहो बादशहा साहेब, चौदा फेब्रुवारी हा संत वळवळताहेन याचा स्मृतिदिन. तसेच आपल्या पट्टबेगम साहिबांचा वाढदिवस कधी येतो सांगा बरं?"

मागच्या वेळी पट्टबेगम साहिबांचा वाढदिवस विसरल्याने त्यांनी आख्खी "अम्मी कुठे कडमडते" मालिका सोबत बसवून बघायला लावली होती त्याची याद येऊन बादशहा कळवळले. तेव्हापासून पट्टबेगम साहिबांचा वाढदिवस हा चौदा फेब्रुवारीला येत असल्याचे त्यांच्या मश्तिष्कच्या 'गहराईयां'त कोरले गेले होते.

बिरबलाच्या हुशारीवर बादशहा मनातल्या मनात खुष झाले आणि त्यांनी फरमान सोडून चौदा फेब्रुवारी हा इष्क-ए-हिंद-ए-दिन म्हणून घोषित केला. त्याचा पुढे अपभ्रंश शाखावाल्यांनी वळवळताहेन दिन असा केला.

हा खर्रा इतिहास हे संघी चड्डीवाले तुम्हाला कधी सांगणार नाहीत. 

अकबर-ए-सनातनी
मूळ फारसी लेखक: खोकखोक खान
अनुवाद मनोरंजन टकले व सिमसिम मरुदे
पान ४४४४, ओळ २३

#इष्क_ए_हिंद_ए_दिन #तुझ्यायची_अकबरी

© मंदार दिलीप जोशी

खर्रा इतिहासः अफझलखान कसा मेला?

आपल्या मुलाची मुंज प्रतापगडाच्या पायथ्याशी करण्याचा अफजलखानाचा मानस होता म्हणून गागाभट्ट गुरुजी यांना डेप्युटशनवर पाठवावे अशी विनंती करायला खान आला होता. दुर्दैवाने त्याला ब्रेन ट्यूमरचा हार्ट ऍटॅक आला आणि त्यात तो गेला. 

अफझल-ए-सनातनी
मूळ फारसी लेखक: खोकखोक खान
अनुवाद मनोरंजन टकले व सिमसिम मरुदे
पान ४२०, ओळ २७

© मंदार दिलीप जोशी

खर्रा इतिहासः शाईस्तेखानाची बोटे का तुटली?

 शाईस्तेखानास भाषांतराचे वेड होते. उत्तमोत्तम धार्मिक ग्रंथांचे तो रेमिंगटन टाईपरायटरवर फारसीत भाषांतर करत असे. दिवस म्हणू नका रात्र म्हणू नका त्याचे टाइपिंग सुरूच असायचे. एकदा असाच लाल महालात बसून भगवद्गीतेचे भाषांतर टंकलिखित करत असताना स्वराज्यातून त्याला नजराण्यातून भेट मिळालेला गोदरेज टाईपरायटर नजरेस पडला. त्यावर अतिशय झटपट टाइपिंग होत असल्याचे लक्षात आल्याने त्याने अधिकच जोमाने टाइपिंग सुरू ठेवले, दुर्दैवाने त्याच टाईपरायटरमध्ये त्याचा हात अडकून तीन बोटे तुटली. 

औरंग्या-ए-सनातनी
मूळ फारसी लेखक: खोकखोक खान
अनुवाद मनोरंजन टकले व सिमसिम मरुदे
पान १८८४, ओळ २२

© मंदार दिलीप जोशी

खर्रा इतिहासः जगन्नाथ यात्रा आणि अकबर

एकदा दक्षिण सफरीवर असताना बादशहा अकबराच्या बग्गीचा टायर पंक्चर झाला. नेहमीचा अब्दुल पंक्चरवाला हग यात्रेला गेल्याने अंमळ अडचणच झाली. मग अकबराने भगवान जगन्नाथाचा धावा सुरू केला. अचानक देवळातून एक शेंडीधारक इसम आला व त्याने बग्गीच्या चाकाचे पंक्चर काढून दिले. तुला पैसे देतो असं अकबर म्हणाला पण तो इसम पैसे न घेता परत गेला आणि पुन्हा सापडलाच नाही. आपल्या मदतीला भगवान जगन्नाथच धावून आले असं समजून बादशहा अकबराने जगन्नाथ यात्रा सुरू केली.

अकबर-ए-सनातनी
मूळ फारसी लेखक: खोकखोक खान
अनुवाद मनोरंजन टकले व सिमसिम मरुदे
पान ६६६, ओळ ११

© मंदार दिलीप जोशी

खर्रा इतिहासः मुमताज बेगम आणि ताज महाल

मुमताज बेगम निष्णात रांगोळी काढणारी होती. ती अस्थम्याची रुग्ण सुद्धा होती. तिला शाहजहान म्हणायचा सुद्धा की प्रिये, रांगोळी नाकातोंडात गेली तर तुला अस्थम्याचा ऍटॅक येईल. पण ती सोळाव्या वेळी गरोदर असताना आपल्या पहिल्या डिलिव्हरीच्या म्हणजे मुलाच्या लग्नात स्वतः जातीने रांगोळी काढायला बसली होती. दुर्दैवाने बादशहा शाहजहान सरांची भीती खरी ठरली आणि रांगोळी तिच्या नाकातोंडात जाऊन दम्याचा विकार बळावून त्यात ती गेली. तिचे अत्यसंस्कार यमुनेच्या काठी करण्यात येऊन तिच्या अस्थी ताज महालात ठेवण्यात आल्या आहेत.

अकबर-ए-सनातनी
मूळ फारसी लेखक: खोकखोक खान
अनुवाद मनोरंजन टकले व सिमसिम मरुदे
पान ७८६, ओळ ८७

© मंदार दिलीप जोशी

खर्रा इतिहासः कोजागिरी पौर्णिमा आणि अकबर

आजच्याच रात्री बादशहा हुमायूंने बाळ अकबराला सोन्याच्या चषकातून दुध पाजले होते. त्यात हुमायूं जायफळ टाकायला विसरल्याने बाळ जलालुद्दीन जागाच राहिला. म्हणून हुमायुं अकबराला म्हणाला "कोजागरती" म्हणजे "का रे (दिवट्या) जागा आहेस?" (माझा पुढचा प्लॅन बोंबलला ना. बेगम, तुम्ही झोपा). अशा रीतीने हा उत्सव सुरु झाला.

अकबर-ए-सनातनी
मूळ फारसी लेखक: खोकखोक खान
अनुवाद मनोरंजन टकले व सिमसिम मरुदे
पान ४८८, ओळ २४

© मंदार दिलीप जोशी

खर्रा इतिहासः छठ पूजेची सुरवात

 एकदा यमुनेच्या काठी सूर्याला अर्घ्य देत उभा असताना बादशहा जलालूद्दीन महंमद अकबराला "बचाओ बचाओ" अशी हाक ऐकू आली. लांब कुणीतरी नदीत बुडत असल्याचं अकबराला दिसलं. बादशहाने आजूबाजूला बघितलं आणि आपल्या अधिकाऱ्यांना विचारलं की किसीको तैरना आता हय क्या? पण तो समय त्यांचे घसे ओले करण्याचा असल्याने सगळ्यांनी आपापल्या आवडीच्या ठिकाणी पोहोचायला ओला बुक केल्यामुळे स्वतःला ओलं करून घ्यायला कुणी तयार होईना, त्यामुळे आम्हाला पोहोणे को नाही आता असं ठोकून ते मोकळे झाले. आता आलमपनाह स्वतः कसे उडी मारणार एवढ्यात त्यांना मागून कुणीतरी धक्का दिला आणि ते पाण्यात पडले, आणि पडल्यावर हातपाय मारू लागले. त्यांना काही कळण्याच्या आत ते बुडणाऱ्या माणसाजवळ पोहोचले सुद्धा होते. शेवटी त्या माणसास धरून त्यांनी किनाऱ्यावर आणले तेव्हा लक्षात आले की हा साला...अंहं...ही शिवी नव्हे बरं... हा इसम त्यांचा सालाच होता. म्हणजे धक्का देणाऱ्या बेगम शोधाबाईच होत्या!! 

बादशहांनी रागे भरू नये म्हणून बेगम साहिबांनी फुलांनी भरलेलं ताट त्यांच्यासमोर धरलं तर आलमपनाह चिडले आणि "हट" असं म्हणून ते ताट उडवलं, तेव्हा सगळी फुले यमुनेत जाऊन पडली. शोधाबाई साहिबांना हा कसलातरी संकेत वाटला आणि बादशहा सलामत "छठ" म्हणाले असं वाटून तेव्हापासून साला प्रकरण थंड झाल्यावर बादशहा अकबरांची परवानगी घेऊन सर्वप्रथम "छठ पूजेला" सुरवात केली.

अकबर-ए-सनातनी
मूळ फारसी लेखक: खोकखोक खान
अनुवाद मनोरंजन टकले व सिमसिम मरुदे
पान ६६६, ओळ ६

© मंदार दिलीप जोशी

खर्रा इतिहासः नेहरू आणि सावरकर भेट

ग्रामोफोनवर चोरून ऐकत असताना चाल आवडल्याने भारताचे प्रथम पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरूंना एकदा 'जयोस्तुते' लाईव्ह ऐकायची लहर आली. लागलीच त्यांनी मुंबईला सावरकरांना फोन लावला, तो साधारण आठवडाभराने लागला. नेहरू म्हणाले, "स्वातंत्र्यवीर, अब हमारा कोई भरवसा नहीं. आज है उद्या नहीं. जाने से पहले एक बार जयोस्तुते गाना लाईव्ह सूनना है."

[म्हातारचळ लागलेलं दिसतंय, असं म्हणून] सावरकरांनी ताबडतोब शेजारची चार कार्टी गोळा केली आणि गाणं बसवून घेतले. अखेर तो दिवस उजाडला. पंडित नेहरू लहानग्या इंदिरेसह सावरकरांच्या घरी आले. कार्ट्यांनी जबरदस्त गाणे म्हटले. दोघांना गाणं इतकं आवडलं की 'सागरा प्राण तळमळला' आणि इतर अनेक गाण्यांची फर्माईश नेहरूंनी केली आणि पोरांनी ती म्हटली. 

पंडितजी साश्रूनयनांनी सावरकरांना म्हणाले देखील, "स्वातंत्र्यवीर, हमसे बडी गलती हो गयी, हमने तुमकू बहुत त्रास दिया. अब हम तुमकू भारतरत्न देना चाहते हैं." 

यावर सावरकरांनी [काय पण रत्न आहे असे उद्गार काढून] विनम्रपणे त्यास नकार दिला. म्हणून मग नाईलाजाने नेहरूंनी ते भारतरत्न स्वतःलाच ठेऊन घेतलं. 

हा इतिहास हे चड्डीवाले संघी तुम्हाला सांगणार नाहीत.

- सिमसिम मरुदे
जमात-ए-पुरोगामी टाईम्स कडून प्रमेय चिरडकरसह

अजून जीव आहे!

इथे चूक की बरोबर यात मला पडायचं नाही. पण हल्ली नातेवाईकांमध्ये कुणी गेलं, तरी फोनवर निरोप आल्यावर जेमतेम त्या शहरात असलेलीच माणसं जमतात. अगदी पुणे, मुंबई, असं जवळपासच्या शहरात कुणी असेल तरी आपल्याला सांगितलं जातं की लगेच नेतोय, तुम्ही येण्याची घाई करु नका. मग आता नेलंच आहे तर कशाला नंतर तरी जा, असं म्हणत जसे संबंध असतील तसं एक फोन करुन काम भागवलं जातंं किंवा मग ते ही नाही. ज्याप्रमाणे महाराष्ट्राचा संयुक्त महाराष्ट्र झाल्यापासून विभक्तपणाची जाणीव जास्त वाढायला लागली, तसं संपर्काची साधने वाढल्यापासूण नियमित संपर्क उरलेला नाही. थोडक्यात, नातेवाईक म्हणजे आकाशात लुकलुकणारे असंख्य तारे झाले आहेत. त्यातला एखादा निखळल्याची बातमी आपल्याला कळते, पण तो 'सोहळा' बघायला न मिळाल्याने क्लोजर मिळत नाही. आणि अनेकांना ते नाही मिळालं तरी काही फरक पडत नाही. 

कोविडकाळात आणि नंतरही लग्नेही पटापट उरकली गेली, जात आहेत. अर्थात तुम्ही त्या ५० निमंत्रितांच्या यादीत नसणे यावरुन असलेले फेसबुकीय विनोद सोडले तर किमान 'आमचे येथे आमचे चिरंजीव / कन्या यांचे लग्न अमुक अमुक यांच्याशी ठरले असून श्रींच्या कृपेने व अत्यंत मर्यादित निमंत्रितांसह हा सोहळा पार पडेल. तुम्हाला बोलावणे शक्य झाले नाही तरी तुमच्या शुभेच्छा व आशीर्वाद नवदांपत्याच्या पाठीशी असू देत." असं दोन ओळींचं पत्र पाठवायला काय होतं? 

Ships that pass in the night, and speak each other in passing,
Only a signal shown and a distant voice in the darkness;
So on the ocean of life we pass and speak one another,
Only a look and a voice, then darkness again and a silence
– Henry Wadsworth Longfellow

तुमच्यापैकी किंवा ओळखीपाळखीच्यांपैकी नौदलात (सशस्त्र किंवा मर्चंट) कुणी असेल, किंवा अगदी सामान्य ज्ञानाचा भाग म्हणूनही, तर तुम्हाला जवळपास असणार्‍या बोटी, मग त्या विरुद्ध दिशेला जात असोत किंवा एकत्र, एकमेकांशी संदेशांची देवाणघेवाण करण्यासाठी भोंगे आणि दिवे यांचा प्रयोग करतात हे माहित असेल (सिग्नल). हल्ली नातेवाईकांचं त्या बोटींपेक्षा बेक्कार झालंय. आयुष्याच्या प्रवासात इकडून तिक्डे जाताना सिग्नलही देण्याचेही कष्ट कुणी घेत नाही. आजवर लग्न झाल्याचं थेट न कळवायची पद्धत सुरु झालीच होती, इकडून तिकडून कळत असे. काही काळाने कुणी गेल्यावरही कळवण्याचे कष्ट कुणी घेणार नाही. ते ही असंच, इकडून तिकडून कळेल. 

 

पण हल्ली कशाचं काही न वाटण्याचा काळ आहे. त्याचंही काही वाटणार नाही. त्याचीही मनाची तयारी झालीच आहे. 

How still,
How strangely still
The water is today,
It is not good
For water
To be so still that way
–  Langston Hughes 

पण हे बरोबर आहे का? असं सारखं का वाटतं? कदाचित मनातलं पाणी तितकं स्तब्ध नसावं. आहे, थोडक्यात, 'माझ्या मना बन दगड' ही अवस्था प्राप्त व्हायला आणखी थोडा वेळ आहे... अजून जीव आहे!

© मंदार दिलीप जोशी
माघ शु. ३, शके १९४३

क्लिंट इस्टवूडचा 'ग्रॅन टॉरिनो': मेक अमेरिका ग्रेट अगेन समजून घेताना

आमच्या लहानपणी सोशल मीडिया नव्हता आणि माहिती मिळवण्याचे दोन-तीनच मार्गच उपलब्ध होते ते म्हणजे सरकारी दूरदर्शन व आकाशवाणी आणि शाळेतली क्रमिक पुस्तकं. या दोन्ही माध्यमांनी असा समज करून दिला होता की कम्युनिस्ट रशिया अर्थात युएसएसआर हा भारताचा खरा मित्र. लहानपणी याच भारावलेल्या मनाने मुंबईत आलेल्या रशियन फेस्टिव्हला हजेरी लावली होती, या पातळीपर्यंत देशवासीयांचे मेंदू तेव्हा बधीर केले गेले होते. तेव्हा आमच्या बालमेंदूत राजकारणात, त्यातही आंतरराष्ट्रीय राजकारणात, कुणीही मित्र नसतो, असतात ते फक्त हितसंबंध (interests) हा प्रकाश पडायचा होता. आमचं बहुतेक लहानपण आणि तारुण्यातली काही वर्ष अमेरिकन भांडवलशाहीला नावे ठेवणारे साहित्य आणि पत्रकारितेच्या मार्फत केले गेलेले लिखाण वाचण्यात गेली नसती तरच नवल होते. 

ज्याप्रमाणे श्री नरेन्द्र मोदी पंतप्रधान होण्याची शक्यता निर्माण झाल्यावर आपल्यापैकी अनेकांना राजकारणात रस निर्माण झाला, त्यावर लिहावं, बोलावं, हिरीरीने चर्चा करावी, वादविवादात सहभागी व्हावं असं वाटलं, त्याच प्रमाणे २०१७ साली डोनाल्ड ट्रम्प अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष झाल्यावर अनेकांना अमेरिकन राजकारणातही रस निर्माण झाला. त्याची बीजे क्लिंटन आणि ओबामा यांच्या कारकिर्दीत रोवली गेली होतीच, मात्र प्रामुख्याने भारतीय जनता अमेरिकन अध्यक्ष निवडीची पद्धत, रिपब्लिकन आणि डेमोक्रॅट्स यांच्यातली साठमारी, अमेरिकन डावे आणि उजवे, अमेरिकन राष्ट्रवाद इत्यादीत रस घेऊ लागली ती ट्रम्प अध्यक्ष झाल्यावरच.  

२०१६ साली आपल्या राष्ट्राध्यक्षपदासाठी दावा करताना निवडणुक प्रचारात एक घोषवाक्य वापरलं, जे खूप लोकप्रिय झालं, ते म्हणजे Make America Great Again (अमेरिकेला पुन्हा महान बनवा). हेच घोषवाक्य पुन्हा २०२० साली झालेल्या अध्यक्षीय निवडणुकांच्या वेळीही वापरण्यात आलं. या घोषवाक्याचा डोनाल्ड ट्रम्प यांना अभिप्रेत असलेला अर्थ नेमका कोणता जे जाणून घेण्यासाठी विकीपिडिया आणि आंतरजालावर अनेक स्त्रोत उपलब्ध आहेत. या लेखातून मात्र आपण तो अर्थ एका सिनेमाच्या माध्यमातून जाणून घेणार आहोत. पुढे लिहीण्याआधीच सांगतो, हा लेख वाचून सिनेमा बघायला गेलात तर कदाचित तुम्हाला तो रटाळ वाटण्याची शक्यता आहे, कारण अमेरिकन सिनेमा म्हटल्यावर तुम्हाला अभिप्रेत असलेला मसाला त्यात नाही. दुसरी गोष्ट अशी की हा लेख थोडासा वरातीमागून घोडं या प्रकारात मोडतो, कारण आता ट्रम्प अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष नाहीत, आणि पुन्हा निवडणुक लढवायची त्यांची इच्छा असली तरी २०२४ साली रिपब्लिकन पक्षाचा उमेदवार कोण असेल हे आज छातीठोकपणे कुणालाच सांगता येणार नाही. 

हा सिनेमा म्हणजे लोकप्रिय आणि सुप्रसिद्ध अभिनेता क्लिंट ईस्टवूड याने दिग्दर्शित केलेला व त्याचीच प्रमुख भूमिका असलेला Gran Torino हा २००८ साली आलेला चित्रपट.  

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------

डाव्यांनी गेली सत्तर वर्ष अमेरिका पोखरण्याकडे विशेष लक्ष दिल्याने अमेरिका त्यांच्या जीवनमूल्यांना आव्हान देत असलेल्या एका सांस्कृतिक संकटाचा सामना करत आहे. अनेक वर्ष "ह्या ह्या, अमेरिकेला कसली आलीये संस्कृती" या समजाखाली असल्याने मला याबद्दल वाचन करताना अनेक गोष्टी ध्यानात आल्या. तसं बघायला गेलं तर Gran Torino हा एक अत्यंत सामान्य कथा असलेला चित्रपट आहे, पण लक्षपूर्वक बघितल्यास अमेरिकन जीवनमूल्यांवर एक उत्तम भाष्य आहे हे आपल्याला लक्षात येतं. सिनेमातले अनेक घटक अमेरिकन जीवनमूल्यांचे दर्शन घडवत असतानाच त्यांवर घोंघावणार्‍या संकटांकडेही लक्ष वेधते. हा सिनेमा २००८ साली आला तेव्हा क्लिंट इस्टवूड ७८ वर्षांचे होते. हे म्हातारबुवा आजही तितक्याच तडफेने चित्रपटक्षेत्रात सक्रीय आहेत आणि अजूनही अनेक वर्ष काम करण्याची खुमखुमी राखून आहेत. दुसरं विश्वयुद्ध आणि कोरियन युद्ध अमेरिकेच्या ज्या पिढीने अनुभवलं त्या पिढीचं क्लिंट प्रतिनिधित्व करतात. स्वतः क्लिंट हे कोरियन युद्धात लढलेले आहेत आणि रिपब्लिकन पक्षाचे समर्थक आहेत. अमेरिकेच्या जडणघडणीत महत्त्वाची भूमिका ज्या पिढीचे क्लिंट हे जिवंत उदाहरण आहेत. अस्सल अमेरिकन मातीने बनलेले आहेत.

क्लिंट इस्टवूडच्या या सिनेमातले त्यानेच साकारलेले प्रमुख पात्र आहे कोरियन युद्ध लढलेला एक माजी सैनिक वॉल्ट कोवाल्स्की. वॉल्ट फोर्ड कंपनीतून निवृत्त झालेला आहे आणि एकेकाळी अमेरिकन चारचाकी उद्योगाचा पाठीचा कणा म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या डेट्रॉइटमधे राहत असतो. आता तिथे फारसे अमेरिकन राहत नाहीत. आता तिथे व्हियतनाम युद्धात लाओसच्या कम्युनिस्ट कब्जानंतर विस्थापित झालेले आणि अमेरिकेत स्थलांतर केलेले हमोंग जमातीचे लोक राहतात. चित्रपट सुरु होतानाच आपल्याला दिसतं की वॉल्टच्या बायकोचं नुकतंच निधन झालं आहे आणि वॉल्ट त्या घरात एकटाच डेझी या आपल्या म्हातार्‍या लॅब्रेडॉर कुत्रीसोबत राहतो. वॉल्ट आणि त्याच्या मुलांचे एकमेकांशी पटत नाही आणि त्याची मुले त्याच्याशी एक अंतर राखूनच वागतात. वॉल्टची नातवंडे आजोबाकडे असलेल्या वस्तू कशा मागायच्या या चिंतेत. कडवा अमेरिकन असलेल्या वॉल्टचे सगळे शेजारी आशियायी हमाँग जमातीचे लोक आहेत. वॉल्टला ते अजिबात आवडत नाहीत आणि तसं तो अनेकदा उघडपणे बोलूनही दाखवतो; त्यांच्यापैकी त्याच्या सख्ख्या शेजारी असलेल्या हमोंग कुटुंबातील ताओ हा किशोरवयीन मुलगा त्याच्याकडे त्याच्याकडे जंपर केबल मागायला येतो तेव्हा वॉल्ट त्याची zipperhead म्हणून संभावना करतो. ताओची एक बहीण आहे (सू). कोमल हृदयाच्या लिबरंडू मंडळींनी हा सिनेमा बघूच नये कारण संपूर्ण चित्रपटभर वॉल्टच्या तोंडी अशी वांशिक शेरेबाजी आहे आणि त्याला येणारी उत्तरेही मजेशीर आहेत. आणखी एक पात्र आहे ते म्हणजे त्याच्या बायकोचे 'अंत्यसंस्कार' करणारा एक तरूण पाद्री. वॉल्टच्या बायकोची वॉल्टने चर्चमध्ये कन्फेशन बॉक्समधे एकदा तरी जावं अशी इच्छा होती असा दावा तो करतो. अर्थातच वॉल्ट त्याला हाडतुड करुन हाकलून लावतो. वॉल्टला अधुनमधून खोकला येतो आणि त्याला असलेला आजार वॉल्ट जगापासून लपवतोही. एकंदर वॉल्ट कोवाल्स्की हा जगाला कावलेला तिरसट म्हातारा म्हणून आपल्यापुढे येतो.

ताओ हा साधाभोळा, जवळपास बावळट आहे. तिथल्या हमाँग मवाल्यांपैकी काही गुंड त्याला आपल्या टोळीत सामील करुन घ्यायला नेतात आणि वॉल्टची १९७२ सालची मॉडेल असलेली फोर्ड ग्रॅन टोरिनो (Gran Torino) चोरायला सांगतात. नवखा असलेला ताओ गाडी चोरताना बावचळतो, वॉल्टला त्याच्या आवाजाने जाग येते आणि तो आपली भलीथोरली रायफल घेऊन त्याला तिथून हुसकावून लावतो. नंतर त्याच ताओला मारहाण करायला आलेल्या त्याच गुंडांपासून वॉल्ट त्याला वाचवतो आणि चक्क त्याच्या कुटुंबाचा जवळचा माणूस होतो. हळूहळू वॉल्ट थाओला आपल्या पंखांखाली घेतो. वॉल्ट त्याला टोळीत जाण्यापासून रोखतो, त्याला लहानमोठी मॅकेनिकची आणि प्लंबरची कामे करायला शिकवतो, लोकांशी कसं बोलावं वागावं याचे धडे देतो, आपला बावळटपणा दूर करुन त्याच्या आवडीच्या मुलीला डेटवर कसे न्यावे याच्या टिप्स देतो, आणि तिला फिरवता यावं यासाठी वॉल्ट एरवी कुणाला हातही लावू देत नसे अशी त्याची प्राणप्रिय Ford Gran Torino गाडी देतो.  या सगळ्या गोष्टी त्या हमाँग टोळीला आवडत नाहीत आणि चित्रपटाची पुढची कथा ही याच संघर्षाची आहे. 

गंमत म्हणजे वॉल्ट स्वतः पोलिश स्थलांतरित आहे... पण आतून पूर्णपणे अमेरिकन आहे. अर्थात अमेरिका हा जवळपास अख्खाच स्थलांतरितांचा देश आहे पण जसेजसे ते तिथल्या जीवनमूल्यांना आत्मसात करत जातात तसे तसे ते अमेरिकन होत जातात. वॉल्ट ज्या भागात राहतो तिथे सगळेच स्थलांतरित आहेत. आधी म्हटल्याप्रमाणे संपूर्ण चित्रपटभर वांशिक आणि इतर तिरकस  शेरेबाजी दिसते (politically incorrect innuendo). वॉल्ट पोलिश आहे, त्याचा न्हावी इटालियन आहे, आणि दोघे एकमेकांना शिव्या देण्याच्या आवेशात पोलॅक (पोलिश  लोकांसाठी वापरला जाणारा पर्यायवाची अपमानजनक शब्द) आणि 'ज्यू' म्हणतात. शेजारच्या हमाँग मुलीला म्हणजे सू ला तो म्हणतो माझ्या कुत्र्याला खाऊ नका त्यावर ती चेष्टेतच पण ताडकन उत्तरते की नाही आम्ही फक्त मांजरंच खातो. कुणीही या वांशिक शेरेबाजीचं वाईट वाटून घेत नाही आणि कुणाच्याही भावना दुखावत नाहीत. हळूहळू आपल्याला कळत जातं की स्थलांतरितांप्रती असलेला वॉल्टचा राग हा वांशिक नसून त्यांच्यात त्याला जो अमेरिकन जीवनमूल्यांचा अभाव दिसतो त्यावर आहे. तो लोकांना जशी जशी आपल्यात अमेरिकन जीवनमूल्ये आत्मसात करताना बघतो, वॉल्टच्या मनात त्यांच्याबद्दल तशी तशी स्वीकृतीची भावना वाढत जाते. समोरच्या घरातल्या एका बाईच्या हातून गाडीतून पिशव्या काढताना भाजी/फळं पडतात तेव्हा तिची चेष्टा करणार्‍या तीन मवाल्यांना पाहून 'काय ही आजची पिढी' असे निराशाजनक उद्गार काढणारा वॉल्ट तिच्या मदतीला जाणार तोच तो ताओला तिच्या मदतीला धावून जाताना पाहून चमकतो. ताओ मग तिच्या घरापर्यंत सामान पोहोचवतो आणि इकडे वॉल्ट हे बघत आपला आधीचा समज खोटा ठरल्याचे पाहून सुखावतो. वॉल्ट ताओला आपल्या हाताखाली घेऊन निरनिराळी कामे शिकवतो. त्याला आपली बाग साफ करायला लावतो, त्याच्याकडून आपले घर रंगवून घेतो, आपल्या घराचे छत त्याच्याकडून दुरुस्त करुन घेतो आणि स्वतः ताओच्या घराचं तुंबलेलं ड्रेनेज साफ करुन देतो. हळूहळू ही सगळी कामे शिकवल्यावर त्याला आपल्या एका बिल्डर मित्राकडे कामाला लावतो... बिल्डर मित्राशी बोलतानाही वॉल्ट तो आयरिश आहे यावर शेरेबाजी करायला विसरत नाही. अशा तर्‍हेने तो जवळजवळ गँगमधे सामील होण्याच्या बेतात असलेल्या एका तरुणाचा गुरू होतो, त्याला योग्य मार्गावर आणतो आणि त्याला एक कर्तव्यपरायण नागरिक म्हणून जगायला शिकवतो. अमेरिका घडवणार्‍या प्रमुख जीवनमूल्य 'आपल्या हाताने आपली कामे करावीत आणि स्वतःसाठी मेहनतीने कमवून जगावे' आहे आणि वॉल्ट त्याचे मूर्त रूप आहे.

दुसरीकडे त्याच्यासमोर आणखी एक अमेरिका आहे जी पुढच्या पिढीला गिळंकृत करायला उभी आहे. सामाजिक न्यायाअंतर्गत (social welfare) वेगवेगळ्या भत्त्यांवर जगणारे बेरोजगार स्थलांतरित तरुण गुन्हेगारीकडे वळलेले त्याला दिसतात. एकेकाळी आपल्या कुशीत भरभराटीला आलेला अमेरिकन कार उद्योग बघितलेले डेट्रॉईट आज अमेरिकन जीवनमूल्यांच्या र्‍हासाचा साक्षीदार असलेले एक उद्ध्वस्त शहर आहे. जगातील दुसर्‍या क्रमांकाचा ऑटॉमोबाईल उद्योग लोकांना भत्ताजीवी करुन ठेवणार्‍या सामाजिक न्याय योजना, कामगार संघटना, आणि बदलत्या जागतिक अर्थव्यवस्थेपुढे तग धरू शकला नाही, आणि त्या वॉल्टच्या डोळ्यांसमोर उध्वस्त झाला ज्याने फोर्ड मोटर कंपनीत तीस वर्ष काम केलं होतं आणि ज्या वॉल्टची सर्वात मौल्यवान प्रॉपर्टी म्हणजे १९७२ची चमकदार मॉडेल ग्रॅन टोरिनो होती. 

मी नेहमी सांगतो तसं हा चित्रपटही बघण्यात मजा आहे, इथे सगळे सांगून तुमची मजा घालवू इच्छित नाही. पण आपला मुख्य विषय सिनेमाच्या माध्यमातून डोनाल्ड ट्रम्प यांची Make America Great Again या घोषणेतून नेमकं काय अभिप्रेत होतं हा आहे, तेव्हा त्या अनुषंगाने काही गोष्टी सांगणे अत्यावश्यक आहे.

चित्रपट संपता संपता वॉल्ट त्या तरुण पाद्र्याला, फादर जॅनोविचला जाऊन भेटतो आणि मला कन्फेशन मधे जायचे आहे असे सांगतो. वारंवार मन वळवण्याचा प्रयत्न केल्यानंतरही तुसड्यागत वागून आपल्याला हाकलणारा वॉल्ट आज  अचानक कन्फेशनमध्ये जायला कसा काय तयार झाला असे फादरला साहजिकच आश्चर्य वाटते. वॉल्ट कोरियन युद्धात लढलेला माजी सैनिक आहे आणि युद्धाच्या अनेक अत्यंत क्लेशकारक स्मृती तो बाळगून आहे. युद्धात त्याने अनेक शत्रूसैनिक इत्यादी लोकांना ठार केलेले आहे. पण वॉल्टच्या कन्फेशनमधे कोरियन युद्धाचा उल्लेखही येत नाही. वॉल्ट कोवाल्स्की ज्या तीन गोष्टींचीव कबूली देतो त्या असतात:

(१) १९६८ सालच्या एका क्रिसमस पार्टीत त्याने एका परस्त्रीचं चुंबन घेतलेलं असतं.
(२) एकदा एक बोट आणि तिची मोटर विकून आलेल्या ९०० डॉलर रकमेवर कर भरलेला नसतो; ही एक प्रकारे चोरीच झाली.
(३) आपल्या दोन्ही मुलांशी त्याचे कधीच घट्ट नाते तयार होऊ शकलेले नसते, त्यांना तो कधीच समजून घेऊ शकला नाही ही त्याची खंत असते. का कोण जाणे पण असे झालेले असते खरे. 

वॉल्ट जे कन्फेस करतो, आणि जे करत नाही, त्यातून अमेरिकन कोअर वैय्यक्तिक जीवनमूल्ये कोणती हे आपल्याला कळतं. ज्या तीन गोष्टींची त्याला खंत असते, ज्या गोष्टी 'कन्फेस' करणे त्याला आवश्यक वाटले ती त्याच्या लेखी पापं असतात. नात्यात एकनिष्ठ असणे, व्यवसायिक आणि आर्थिक व्यवहारांत पारदर्शकता, आणि कुटुंबाची, मुलांची प्रेमळपणे काळजी घेणे ही ती जीवनमूल्ये होत. युद्धावर जाणे आणि माणसे मारणे हे दु:खद असले तरी पाप समजली जात नाहीत, वॉल्टही तसं समजत नाही.  

हां, ही एक गोष्ट वेगळी की आपल्यासमोर येणारे अमेरिकेचं चित्र अगदी वेगळे आहे ज्याच्याशी या तीन मूल्यांची कुठेही सांगड घालता येत नाही. पण अमेरिकेला मोठे करण्यात, जगाचे नेतृत्व करावे इतक्या पातळीवर आणून ठेवण्यात याच मूल्यांचे कसोशीने पालन करणार्‍या पिढीचा मोठा वाटा आहे. आज समाजवादी वेलफेअर स्टेट बनलेल्या डेमोक्रॅट अमेरिकेत याच मूल्यांचे वेगाने पतन होताना उघड्या डोळ्यांनी बघण्याची आज अनेकांवर वेळ आलेली आहे. याचमुळे अफगाणिस्तान सारख्या सटरफटर देशातून मार खाऊन परतलेल्या अमेरिकेची सदसद्विवेकबुद्धी इतकी सडलेली आहे की सत्ताधार्‍यांचा कसल्याही प्रकारचं विचारमंथन करण्याकडे कल उरलेला नाही. याचमुळे आज भारतीयांना अमेरिकेच्या घेण्याजोग्या चांगल्या गोष्टी दिसत नाहीत; दिसतं काय तर दारू ढोसून नाचणारा आणि अर्धनग्न पोरींच्या मागे धावणारा अमेरिका नावाचा देश, आणि त्याचीच नक्कल करावीशी वाटते. या समाजवादी डेमोक्रॅट संकटतून अमेरिका बाहेर येईल का, ट्रम्प यांच्या स्वप्नातली अमेरिका, Make America Great Again ही घोषणा सत्यात येईल का, हे मात्र तिथल्या जनतेवरच अवलंबून आहे. 

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------

श्री नरेन्द्र मोदी, डोनाल्ड ट्रम्प आणि जपानचे पंतप्रधान शिंजो अ‍ॅबे या कडव्या राष्ट्रवादी मानसिकतेच्या त्रयीचा प्रभाव आंतरराष्ट्रीय राजकारणावर आणखी काही काळ राहिला असता तर कदाचित आजचे चित्र थोडे वेगळे दिसले असते. पण दुर्दैवाने २०१६ मध्ये प्रकृतीच्या कारणास्त्व शिंजो अ‍ॅबे यांनी सक्रीय राजकारणातून निवृत्ती घेतली आणि २०२१ साली झालेल्या वादग्रस्त निवडणुकांत डोनाल्ड ट्रम्प यांना अध्यक्षपदावरुन पायउतार व्हावे लागले. आज जागतिक राजकारणाच्या पटलावर फक्त आपल्या देशात पंतप्रधान नरेन्द्र मोदीच घट्टपणे पाय रोवून उभे आहेत. जागतिक घडामोडींचा ज्याप्रमाणे भारतावर प्रभाव पडतो, त्याचप्रमाणे भारतीय ध्येयधोरणांचाही आंतरराष्ट्रीय राजकारणात पडसाद जाणवतात. म्हणूनच राष्ट्रीय चरित्र निर्माण करायचे असेल, भारतीय जीवनमूल्ये जपायची असतील, हिंदू संस्कृतीचा र्‍हास रोखायचा असेल तर आज आपण सगळ्यांनी त्यांच्या लहानमोठ्या चुका, आपापसातले क्षुल्लक मतभेद, आणि भाषा/प्रांतवाद, यांच्या पलीकडे विचार करत श्री नरेन्द्र मोदी यांच्या पाठीशी उभे राहणे आवश्यकच नव्हे तर अनिवार्य आहे.

© मंदार दिलीप जोशी
माघ कृ १५, शके १९४३