Friday, July 16, 2021

अशक्य ते शक्य करतील स्वामी, बिघडू न शकला हा वामी !

ही पोस्ट पाहून स्वामी भक्तांची स्वामी समर्थांवरील भक्ती आणखी दृढ होईल आणि तुम्ही त्या पंथातले नसाल तर नक्की स्वामी समर्थांवर विश्वास बसेल!

कॉम्रेड प्रकाश रेड्डी यांनी काही वेळापूर्वी पोस्ट टाकली आहे. कॉ. बाबुराव शेलार यांचे नाव ते राहत असलेल्या भिकुमाळी चाळीतील नजिकच्या रस्त्याला देण्यात आले. त्यावेळी त्यांच्या घरी छोटेखानी सत्कार समारंभ वगैरे झाला असावा. आता सोशल डिस्टन्सिंग, अनेकांच्या तोंडावर मास्क नसणे, वगैरे क्षुल्लक गोष्टी सोडून द्या. खरी गंमत वेगळीच आहे.

प्रतिमा आणि पूजा रॉय या नासातील इंटर्नशिपसाठी निवड झाल्यावर नासाने त्यांचे फोटो शेअर करताच आपल्याकडील हुश्शार विज्ञानवाद्यांना आणि बुद्धीप्रामाण्यवाद्यांना फार्फार वाईट वाटले. मुली एवढ्या शिकलेल्या असून कपाळावर टिकली काय लावतात आणि देवादिकांच्या मूर्ती वा तसबिरी काय ठेवतात?! वगैरे वगैरे वगैरे लिहून त्यांना बरेच ट्रोल करण्यात आलं.     

रॉय भगिनींचा उल्लेख असलेली नासाची पोस्ट

पण त्या निदान देव मानतात तरी, त्यामुळे त्यांच्याकडे तसबीरी मूर्ती असणं अगदी स्वाभाविक आहे. पण मार्क्सबाबा सांगून गेलेत ना, Religion is the opium of the masses (रिलिजियन ही अफूची गोळी आहे), मग तसं असून तुमचे दोन कॉम्रॅडांपैकी एकाच्या कपाळावर लक्षात येईल असा टिळा आणि दुसर्‍याच्या घरी देवीदेवतांच्या तसबीरी कशा?  हे तर काहीच नाही, फळीवर देव ठेवले आहेत तिथे डावीकडे नीट बघा, चक्क स्वामी समर्थांची भक्ती करताना लिहीलं बोललं जाणारं वाक्य "अशक्य ते शक्य करतील स्वामी" असं लिहीलेलं दिसेल! आता फळीच्या खाली बघा, "भिऊ नको, मी तुझ्या पाठीशी आहे" असं लिहीलेलं दिसेल. शेवटी आपल्या मुळांना नाकारता येत नाही हेच खरं. आयुष्यभर कम्युनिस्ट पक्षाचे काम करुनही घरात देवपूजा होते आणि स्वामींवर श्रद्धा असते याला निधर्मी साम्यवादाची शोकांतिका आणि आस्तिकतेचा विजयच म्हणावा लागेल.

तर, लिबरंडू आणि लाल माकडांनो, अशा वामपंथभ्रष्ट कॉम्रेडांना त्यांना तुम्ही विचारधारेशी एकनिष्ठ न राहिल्याबद्दल काहीच बोलणार नाही? काहीच बोलणार नाही का तुम्ही त्यांना? बघा हं, खाली पोस्टची लिंक देतोय. खुल्ला ऑफर — https://www.facebook.com/prakash.reddy/posts/10225535914535407 

ता.क. परवा तो साम्यवादी व्यवसायिक क्रांतीकारक चे ग्वेव्हेराचा मोठ्ठा फोटो कचराकुंडीत फेकलेला दिसला तसं घरी देवपूजा वगैरे करुन यांच्या विचारधारेला बाबुरावांच्या कुटुंबियांनी जसं फाट्यावर मारलं तसं त्यांच्या घरातल्या कचराकुंडीत कुणाकुणाचे फोटो सापडतील असा विचार करुन आणखी हसू आलं. 

© मंदार दिलीप जोशी
आषाढ शु. ७, विवस्वत सप्तमी




Saturday, July 3, 2021

मर्यादा/लिमिट

दोन गोष्टींना सीमा नाही: विश्व आणि मूर्खपणा; पण मला विश्वाबद्दल तितकीशी खात्री नाही - अल्बर्ट आईन्स्टाईन (Two things are infinite: the universe and human stupidity; and I’m not sure about the universe. –Albert Einstein).

लहान मुलांना हात लावणार्‍यांना (बॅड टच) काय शिक्षा व्हावी असं तुम्हाला वाटतं? तुम्ही काय म्हणत आहात ते इथे ऐकून येतंय मला, कुठलीही दिव्य शक्ती नसताना. पण तुम्हाला आम्हाला वाटून काय उपयोग? कायद्याच्या रक्षकांना तसं वाटत नाही ना! पण त्या आधी अमेरिकेतली एक गोष्ट सांगतो. बराच वामपंथी मूर्खपणा अमेरिकेत सुरु होऊन आपल्याकडे झिरपतो म्हणून अमेरिकेचंच उदाहरण देतो. काही महिन्यांपूर्वी एक बातमी वाचली होती, अमेरिकेतील कॅलिफोर्निया राज्यात संमत झालेल्या कायद्यानुसार तुम्ही साधारण साडेनऊशे डॉलरच्या आत उचलेगिरी केली (Shoplifting) तर तुमच्या विरुद्ध गुन्हा दाखल करता येणार नाही. तुमच्यावर खटला दाखल करण्यासाठी सरकारी वकीलांना दुकानात शिरताना तुमचा हेतू चोरी करण्याचा होता हे सिद्ध करावं लागेल (जे जवळपास अशक्य आहे). थोडक्यात, दुकानात नेहमीसारखं शिरा, तुम्ही उचललेल्या वस्तूंची एकंदर किंमत साडेनऊशे डॉलरच्या वर जात नाही ना याची खात्री करा, आणि खुशाल बाहेर पडा. या व्हिडिओत हा माणूस आरामात चोरी करुन पळून जातोय आणि त्याला कुणीही रोखत नाहीये कारण जीवापेक्षा आणि नंतर होणार्‍या मनस्तापापेक्षा साडेनऊशे डॉलरचा चुना परवडला.


आहे की नाही गंमत. इंग्रजीत ज्याला extrapolation म्हणतात ते वापरून एक काल्पनिक उदाहरण पाहूया. उपरोल्लेखित कायदा म्हणजे असं झालं की तुम्ही कुठेतरी जात आहात आणि तुम्हाला एखादी मुलगी दिसली आणि (१) तुम्ही कोणत्याही वावग्या हेतूने तिथे जात नाही आहात आणि ती (२), मुलगी दिसल्यावर अचानक तुमच्या मनात इच्छा निर्माण होऊन तुम्ही तिची छेडछाड (eve-teasing) आणि विनयभंग (molestation) केलात, तर तुम्हाला शिक्षा होऊ शकणार नाही. पण अगदीच बलात्कार नको हं, नेमकं काय केलं की 'चलता है' च्या सीमेचं उल्लंघन होतं तिथवर अजून कायदा पोहोचला नाही आहे अमेरिकेतही हे सुदैवच म्हणायला हवं.

एखादी गोष्ट आक्षेपार्ह होण्याची मर्यादा नेमकी काय असते? एखाद्या गोष्टीची लिमिट आपण कशी ठरवायची? ज्याची त्याची वेगळी असं आपण म्हणू शकतो का, हल्ली नैतिकतेची व्याख्या वेगवेगळी असू शकते का? इथे एका मैत्रिणीची पोस्ट आठवली ज्यात तिने तिच्या एका मित्राशी झालेल्या संभाषणाबद्दल लिहिलं होतं. त्या मित्राने 'लिमीट' अर्थात 'मर्यादा' या शब्दाचे, संकल्पनेचे अत्यंत सुंदर विवेचन केलं आहे. तो म्हणतो की की मर्यादा किंवा लिमिट ही सर्वांसाठी एकच असते. आपण जसे जसे एक एक पाऊल पुढे टाकतो, तसतसे आपणच म्हणू लागतो की माझी ही इतकीच लिमिट आहे. सुरुवातीला दारूला स्पर्शही न करणारा ज्या दिवशी पितो, तिथेच लिमिट ओलांडलेली असते. "मी फक्त मित्रांबरोबर/ फक्त ऑफिस पार्टीमध्ये/ फक्त एकच पेग/ फक्त दोनच बाटल्या घेतो वगैरे हे काय खरं नाही...म्हणजे एकदा एक पायरी ओलांडली की मग त्याची सवय होई पर्यंत पुढची पायरी ही लिमिट असते असे आपल्याला वाटते!"

त्याचं म्हणणं खरंच आहे. म्हणजे असं पहा, की जी मुलगी/मुलगा म्हणते/म्हणतो की मी फक्त रात्री १० पर्यंत बाहेर असतो. १० ही आपली लिमिट. मग कधीतरी ते वाढून ११ होतात मग १२...तो ठाम असतो प्रत्येक वेळी की हीच आपली लिमिट!! गेल्या कित्येक वर्ष कॉलेजमध्ये, मग नोकरी करताना सामाजिक स्थित्यंतरे अनुभवली. मुलामुलींच्यात होणारे वैचारिक/सांस्कृतिक बदल पाहिले; 'ओझरता स्पर्श केला तरी चालतो' इथवरुन 'आता अफेअर असेल तर किस वगैरे चालतं'... आपली लिमिट आहे ती असं म्हणू लागले आणि तसं म्हणणारे हळू हळू 'प्रीकोशन' घेऊन करायचं इथवर आले होते. आणि आता लिमिट वाढली...पार्टनर स्वाईप पण चालू लागलं!!

माणसाने एकदा पायरी ओलांडली की पुढे अंत नाही. 

मला नेहमीच याचा विषाद वाटतो जेंव्हा पेपरमध्ये किंवा टीव्हीवर दर काही दिवसांनी अशा बातम्या येतात की नोकरीच्या आमिषाने दोन वर्ष बलात्कार केला, लग्नाच्या आमिषाने संबंध ठेवायला भाग पाडले (या प्रकारांना सरसकट लैंगिक शोषण, बलात्कार म्हटलं जातं. पण माफ करा पण मला हे यातलं काहीही वाटत नाही.) किंवा सिनेमात काम मिळावं म्हणून दिग्दर्शक, निर्माता, सहकलाकार वगैरेंनी अत्याचार केला.

यात पहिल्या प्रकारच्या बातम्या जास्त वाचनात येतात. इथे क्राईम पॅट्रोलमधे दाखवलेली एक गोष्ट आठवली. एक मुलगा एका मुलीला प्रेमाच्या जाळ्यात ओढून तिच्याशी शरीरसंबंध प्रस्थापित करतो आणि मग आईवडील तयार नाहीत असं सांगून काही काळाने तिच्याशी संबंध तोडून टाकतो. ती मुलगी पोलीसात जाते, मग त्याचा बाप पोलीसच असतो तो त्याच्या ओळखी वापरुन तिचा खून करवतो, वगैरे वगैरे. थोडेफार तपशील सोडले तर "प्रेम"संबंध जुळणे, मग त्यातल्या मुलाने मुलीकडे शरीरसंबंधांची मागणी करणे, मग काही दिवसांनी हौस फिटल्यावर मुलाने संबंध तोडून टाकणे आणि मुलीने बलात्काराची केस टाकणे हा एकच पॅटर्न दिसून येतो. क्राईम पॅट्रोलमधल्या कथेत खूनही झाला इतकाच काय तो वाढीव फरक. आता हल्ली यात भर पडली आहे ती नेहमीच्या मथळ्यांना जोडून "इंटरनेटच्या माध्यमातून/फेसबुकवर जुळलेल्या प्रेमातून" या उपसर्गाची (prefix). अगदी आम्ही पेपर बंद केला म्हटलंत तरी आपण ऑनलाईन वर्तमानपत्र वाचतोच. त्यातून दृकश्राव्य मिडिया आहेच या बातम्यांना मसाला लावून सांगायला. मला एकच वाटतं, तुम्ही वाव का दिलात?? तुम्ही पहिल्याच स्पर्शाला ठाम विरोध का नाही केलात? एकदा मी ही फिल्म केली किंवा हा जॉब मिळाला की बास असे म्हटलं तरी लिमिट क्रॉस झालीच होती! आणि जर खरच कोणी सक्ती केली तर त्याच वेळी कायद्याचा आधार का नाही घेतलात? मिडिया ट्रायल होण्याची वाट का बघत बसलात? किंवा त्या मुलाच्या आईवडिलांकडे किंवा पोलीस तक्रार करुन तो मुलगा सुधारेल अशी खुळचट आशा ठेवून का होतात? अगदी त्या मुलाला शिक्षा जरी झाली, तरी त्याला कायद्याच्या कचाट्यात पकडून त्याला शिक्षा दिल्याचं मानसिक समाधान मिळेलही, पण त्या आधी या मुलींना त्यांनी स्वतःचं नुकसान करुन घेतलेलं आहे हे लक्षात का येत नाही? 

खरोखर अत्याचार होतो तेंव्हा चीड येतेच, आणि गुन्हा करणाऱ्याला शिक्षा झालीच पाहिजे याबद्दल दुमत नाही. 

प्रलोभनाचे क्षण प्रत्येकाच्या आयुष्यात येतात. पण त्या क्षणी डोकं शाबूत ठेवून ठाम पणे ज्यांनी नाही म्हटलं त्यांना माझा साष्टांग नमस्कार. कारण तसं ठामपणे नकार द्यायला संस्कारांबरोबरच प्रचंड धीर आणि आत्मबळ लागतं. आपण कमकुवत असून चालत नाही. तुम्हाला नाही म्हणता आलं असेल, त्याचा अभिमान बाळगा. मला आहे अभिमान, अगदी दारू पिणार्‍यांबरोबर बारमध्ये जाऊन थम्प्सप पिऊन बाहेर येण्याचाही. जिथे आपण एकदा हो म्हटलं, तिथे आपण संपतो!! मग एकापाठोपाठ एक प्रलोभनं येऊ लागतात. आपलं लिमिट वाढू लागतं. तडजोड (कोंप्रोमाईज), करून आयुष्यात काही मिळवायचं म्हणून जर मूळ लिमिट तोडली असेल तर नंतर इतरांकडे बोट दाखवून त्यांना दोष देण्यात काय अर्थ उरतो? मुळात जिथे असे कोंप्रोमाईज करावे लागतात तिथे तुम्ही जाऊ नका, गेलात तर 'नाही' म्हणायचे बळ अंगी बाळगा, आणि मग तुम्हाला जे हवं ते आयुष्यात मिळालं नाही तरी पश्चात्ताप होऊ देऊ नका! 'या ना त्या मार्गाने' (By hook or crook) मध्ये आपलं ही नुकसान होत असतंच!! एक लाख ट्विट्स तुम्हाला समर्थन देणारे असतील तरी एकदा स्वतःच लिमीट ओलांडली की ती घसरण यांना कुठे घेऊन जाईल आणि काय भोगायला लावेल याची कल्पनाही करवत नाही! 

इंग्रजीत एक वाक्य आहे: Politics is the downstream of culture - Andrew Breitbart (राजकारण हा संस्कृतीचा परिपाक आहे - अँड्र्यू ब्राईट्बार्ट). असं मी अचानक का म्हणतोय. कारण त्या विचारांचे लोक कायदा करण्याच्या आणि अंमलबजावणीच्या क्षेत्रात शिरले की काय होतं याचा परिपाक असणारा सर्वोच्च न्यायालयाचा एक निर्णय आजच वाचला

  

२०११ साली शेख अहमद नावाच्या रिक्षाचालकाने घरी सोडण्याच्या बहाण्याने सेंट मेरी हायस्कूलच्या इयत्ता सहावीच्या १३ वर्षीय विद्यार्थीनीचे अपहरण केले होते आणि तिच्या वडिलांकडे २ लाख रुपयांची खंडणी मागितली होती. मुलीचे वडील खंडणी देण्यासाठी गेले असता पोलिसांनी मुलीला वाचवले होते.

जर अपहरणकर्त्याने अपहरण केलेल्या व्यक्तीवर प्राणघातक हल्ला केला नाही, त्याला जिवे मारण्याची धमकी दिली नाही आणि त्याच्याशी चांगले वर्तन केले तर अपहरणकर्त्यास भारतीय दंड संहितेच्या कलम ३६४-अ नुसार जन्मठेपेची शिक्षा दिली जाऊ शकत नाही असे सुप्रीम कोर्टाने म्हटले आहे. "कलम ३६४ अ (अपहरण आणि खंडणी) अंतर्गत आरोपींना दोषी ठरवण्यासाठी तीन गोष्टी सिद्ध करणे आवश्यक आहे. या तीन गोष्टी म्हणजे- एखाद्या व्यक्तीचे अपहरण करणे किंवा त्याला ओलिस ठेवणे, अपहरणकर्त्याला जिवे मारण्याची धमकी देणे किंवा मारहाण करणे, अपहरणकर्त्याकडून असे काही करणे की ज्यामुळे सरकार, इतर कोणत्याही देशाला किंवा कोणत्याही पीडित व्यक्तीला धोका होऊ शकते किंवा ठार मारले जाऊ शकते अशी भीती व्यक्त होणे. सरकारी संस्थेवर किंवा दुसर्‍या व्यक्तीवर खंडणी देण्यासाठी दबाव आणला गेला हे सिद्ध करावे लागेल" असे कोर्टाने म्हटले आहे. उच्च न्यायालयाच्या जन्मठेपेच्या आदेशाला आव्हान देत तेलंगाना येथील रहिवासी शेख अहमद याच्या याचिकेवर सर्वोच्च न्यायालय सुनावणी घेण्यात आली. या शिक्षेविरूद्ध अहमदची याचिका हायकोर्टाने फेटाळून लावत त्याला आयपीसीच्या कलम ३६४ अ नुसार जन्मठेपेची शिक्षा सुनावली होती. कलम ४६४ अ अंतर्गत जन्मठेपेची शिक्षा किंवा फाशीची शिक्षा ठोठावताना पहिल्या अटी व्यतिरिक्त दुसरी किंवा तिसरी अटदेखील सिद्ध करावी लागेल, अन्यथा एखाद्याला या कलमान्वये दोषी ठरवले जाऊ शकत नाही असे कोर्टाने सांगितले.

पीडित मुलीच्या वडिलांनी कोर्टात सांगितले होते की अपहरणकर्त्याने मुलीला कधी इजा करण्याची किंवा जिवे मारण्याची धमकी दिली नव्हती. इथे एक लहानशी शंका अशी की पैसे मिळाले नाहीत तर ठार मारायची शक्यता किंवा इच्छा नसेल, किंवा इतर अपाय करण्याचा इरादा नसेल, तर माणूस कुणाचं अपहरण का करेल? "तुमची मुलगी माझ्याकडे आहे, मला दोन लाख द्या" याचा अर्थ काय होतो? तर्क आणि एकंदर डोकं शाबूत असलेला कुठलाही माणूस अपहरण झाल्यावर खंडणीसाठी फोन आला की त्याचा, "तुझ्या मुलीला मी पळवलं आहे, जर तू मला दोन लाख दिले नाहीस तर तिचा खून करेन. आणखी काय काय करेन याची कल्पना करा" असा घेईल. थोडक्यात अपहरण करण्यातच  'शारिरिक व मानसिक शोषण' तसेच 'जीवाला इजा होण्याचा धोका असणे' या गोष्टी अध्याहृत आहेत. पण या प्रकरणात माननीय सर्वोच्च न्यायालयाला तसे वाटत नसावे. आपली पितृसुलभ भावना शमवण्यासाठी शेख अहमदने त्या अल्पवयीन मुलीचे अपहरण केले आणि ती मुलगी आपल्याकडे ठेवण्याचा दोन लाख रुपये खर्च तिच्या जन्मदात्याकडे मागितला असा त्यांचा समज झाला होता की काय हे सांगता येणार नाही. इथे पीडित मुलीच्या वडिलांनी काय सांगितलं यापेक्षा 'अल्पवयीन मुलीचे अपहरण' हाच सगळ्यात मोठा गुन्हा ग्राह्य धरून त्यात 'शारिरिक व मानसिक शोषण' तसेच 'जीवाला इजा पोहोचवण्याचा इरादा' हे गृहित धरायला हवं. इथे सर्वोच्च न्यायालयाच्या निर्णयाची आलोचना योग्य ठरेल की नाही कल्पना नाही, पण  कायदा कितीही गाढव असला तरी त्याचा कायद्याचा अन्वयार्थ लावण्याचे (interperetation) काम हे त्या खुर्चीत बसलेली हाडामांसची माणसेच करत असतात आणि त्यांच्याकडून असा विचित्र निर्णय अपेक्षित नाही. 

पण... पण... पण... वर म्हटल्याप्रमाणे राजकारणाबरोबरच कायद्याचे क्षेत्र हे देखील संस्कृतीचा परिपाक असावा. There is no reason why the judiciary has also not become a downstream of culture. 

जाता जाता एकच सांगतो, की मला कायद्याचे ज्ञान नाही, पण शक्य असल्यास यावर कुणीतरी पुनर्विचार याचिका दाखल करणे आवश्यक आहे. त्याचे फलित काही येईल अशी आशा नाहीच, पण या गोष्टी अशाच वार्‍यावर सोडल्या, तर ही 'लिमीट' पुढे किती ओलांडली जाईल याची शाश्वती नाही. एका जुन्या लेखात म्हटल्याप्रमाणे If you are not ready to surrender everything, do not surrender anything.

एक व्यक्ती म्हणून, एक कुटुंब म्हणून, आणि एक समाज म्हणून आपणच एकदा लिमिट ओलांडली की पुढे जाऊन कोर्टाने असा निर्णय दिला तर कायद्याला आणि कोर्टाला दोष देण्यात काय अर्थ? अपहरण केल्यावर रावणाने सीतेला हात लावला नाही म्हणून तो चांगला हा युक्तिवाद करणारे लोक कायद्याचं शिक्षण घेऊन सर्वोच्च न्यायालयात गेले की असं होत असावं. अधिक टिप्पणी करणे धोकादायक आहे म्हणून इथेच थांबतो.

कसं आहे, की एक व्यक्ती, एक कुटुंब, एक समाज म्हणून आपणच एकदा मर्यादा लवचिक केली की पुढे जाऊन न्यायालयाने असा निर्णय दिला तर कायद्याला आणि न्यायालयाला दोष देण्यात काय अर्थ?

© मंदार दिलीप जोशी
जेष्ठ कृ. ९, शके १९४३

टीप: ही माझी वैयक्तिक मतं आहेत. मी अनेकांच्या दृष्टीने मागास विचारांचा असू शकेन, पण माझा तत्त्व, मूल्य, संस्कार, संस्कृती, आणि लग्नसंस्था यावर विश्वास आहे. मला तो टिकवावा अस वाटतं आणि मी प्रयत्न करतो. इतरांना माझी मतं बंधनकारक आहेत असं समजू नये!




Wednesday, June 16, 2021

डावे म्हणजे कोण रे भाऊ?

अनेक जण विचारतात डावे म्हणजे कोण, ते कसे ओळखायचे? याचं पुस्तकी उत्तर देता येतं, डावे उजवे या शब्दांची उत्पत्ती सांगता येते, पण या संज्ञेचा अर्थ पटकन समजायला हवा असेल तर गोष्टीरूपाने किंवा उदाहरणाला पर्याय नाही.

नोवाक जोकोविच (Novak Djokovic) यंदाची फ्रेंच खुली टेनिस स्पर्धा जिंकला. रविवारी झालेला सामना संपल्यावर लगेचच त्याने त्याची रॅकेट समोरच्या म्हणजे पहिल्या रांगेत बसलेल्या सामन्यादरम्यान सतत प्रोत्साहन देणाऱ्या आपल्या एका छोटूशा चाहत्याला भेट दिली. आपल्या लाडक्या खेळाडूने आपल्याला त्याची रॅकेट भेट दिली आणि ती सुद्धा कुठली, तर ज्या रॅकेटने खेळून फ्रेंच ओपन स्पर्धेचा अंतिम सामना जिंकला ती हे पाहून तो लहानगा चाहता जवळजवळ वेडा व्हायचा शिल्लक होता. या प्रसंगाचा व्हिडीओ व्हायरल झाला नसता तरच नवल होतं.

Novak Djokovic at French Open

अमेरिकेत हा व्हिडीओ पसरल्यावर तिकडचे वेडसर डावे आणखी पिसाळले आणि नोवाकला सोशल मीडियावर घाल घाल शिव्या घातल्या. त्यांच्या मते नोवाकने रॅकेट भेट द्यायला शेवटच्या रांगेतील "गरीब" मुला ऐवजी पहिल्या रांगेतल्या श्रीमंत मुलाची निवड करून फार मोठा सामाजिक गुन्हा केला होता.

एका दिलदार खेळाडूने त्याच्या लहानग्या चाहत्याप्रती दाखवलेल्या निर्व्याज स्नेहातही डाव्यांना भेदभाव दिसला. आता कळलं डावे म्हणजे कोण, किंबहुना डावी मानसिकता म्हणजे काय, ते?

आता जरा त्यांची चिरफाड करूया:

(१) पहिल्या रांगेत बसणारा मुलगा हा शेवटच्या रांगेत बसलेल्या मुलापेक्षा श्रीमंत कसा? अनेक आईवडील आपल्या मुलांना असा सामना बघायला मिळावा म्हणून कष्टाचे पैसे साठवून तिकीट विकत घेतात.

(२) एखाद्या ग्रँड स्लॅम स्पर्धेच्या अंतिम सामन्याचं तिकीट काढायची ऐपत असणारी किंवा ते परवडणारी व्यक्ती, ती शेवटच्या रांगेतील तिकीट काढून बसली आहे म्हणून "गरीब" कशी काय ठरते?

(३) हे म्हणजे आयफोन ११ घेणारी व्यक्ती ही गरीब आणि आयफोन १२ घेणारी व्यक्ती श्रीमंत आहे असं म्हणण्यासारखं आहे.

या डाव्यांना वेळीच ठेचलं नाही, तर जीवनातल्या प्रत्येक गोष्टीत विष पेरणी करून ठेवतील. डाव्यांच्या रक्तातच वीष आहे आणि त्यांच्या रंध्रारंध्रातून वीष पाझरतं असं म्हटल्यास अतिशयोक्ती ठरू नये. अशा प्रकारे प्रत्येक नात्यात दमन, भेदभाव, वर्णभेद, सूक्ष्मभेद, शोषण यांचा शोध लावून विषपेरणी करून  समाजाची, कुटुंबव्यवस्थेची वीण उसवायचं काम ते करत आहेत आणि करत राहतील. नसलेला अन्याय शोधून आणि समाजात फूट पाडून त्यांना रोजी रोटी आणि फेमिनिस्ट बेटी यांची प्राप्ती होत असते.

डाव्यांपासून स्वतःला आणि आपल्या मुलांना वाचवा, शक्य तिथे आणि शक्य त्या मार्गांनी त्यांना ठेचा.

दुर्लक्ष केलं तर एके दिवशी तुमच्यावर नाकात बोटं घालून मेकुड काढताना तुम्ही एका नाकपुडीत जास्त उत्खनन करून दुसऱ्या नाकपुडीवर अन्याय केला आहे असंही सांगतील.

म्लेंच्छ-शेषो-वाम-शेषश्च सेंट-शेषस्तथैव च |
पुनः पुनः प्रवर्धन्ते तस्माच्छेषं न रक्षयेत् ||

🖋️ मंदार दिलीप जोशी
जेष्ठ शु. ६, शके १९४३


Saturday, May 22, 2021

आपण सगळे यिगल येहोशुआ

Yigal Yehoshua

हा फोटो ज्या व्यक्तीचा आहे त्या व्यक्तीचं नाव यिगल येहोशुआ होतं. 'होतं' म्हणजे तुम्हाला वाटतंय तेच, आता यिगलचा फोटो भिंतीवर आहे. इस्राइलच्या Lod शहराचा नागरिक असलेल्या या व्यक्तीला तिथे राहणाऱ्या अरब तरुणांनी दगडांनी ठेचून मारलं. यिगल येहोशुआ इस्राइलचे एक सामान्य नागरिक होते, आणि त्यांचा कुठल्याही राजकीय पक्षाशी, संस्थेशी, किंवा उपक्रमाशी (वाचा: कांडाशी) काडीमात्र संबंध नव्हता. वेगळ्या भाषेत सांगायचं तर यिगलला 'तटस्थ' म्हणता येईल.  यिगलचा मृत्यू अशा प्रकारे झाला नसता आणि नंतर कधीतरी नैसर्गिक किंवा अपघाती मृत्यू पावले असते तर आज त्यांचं नावही कुणाला कळलं नसतं. 

मग यिगल येहोशुआ नामक व्यक्तीच्या हत्येबाबत तुम्हाला काय आणि महत्वाचं म्हणजे का जाणून घेणं आवश्यक आहे?

त्यांना का मारलं म्हणजे त्यांना असं मारण्याबद्दल अरब लोकांचं काय मत आहे हे विचारलं गेलं तेव्हा एका अरब तरुणाने सांगितलं की हसौना (Hassouna) नामक एका अरब युवकाला गोळी घातली गेली त्याचा बदला म्हणून यिगलची अशी हत्या झाली. आम्ही जशास तसे 'न्यायाने' असाच सूड उगवत राहू!

ही त्या बातमीची लिंक https://tinyurl.com/dudyyps8. असंही 'Yigal Yehoshua' हे शब्द टाकून तुम्ही शोध घेतल्यास अनेक संकेतस्थळांवर ही बातमी आणि हा फोटो तुम्हाला सापडतील.

आता आपण पाहूया की या सध्या भासणाऱ्या घटनेचे विश्लेषण आवश्यक का आहे. कारण खरं तर फार सोपं आहे, पण हल्ली सोप्या गोष्टीच उलगडून सांगाव्या लागतात, आणि कठीण विषयांबद्दल लोकांचं मत आधिच बनलेलं असत! तर, या सध्या भासणाऱ्या घटनेचे विश्लेषण अत्यावश्यक आहे कारण यिगल येहोशुआ जसे सामान्य व्यक्ती होते तितक्याच सामान्य असलेल्या तुमच्या आमच्यासारख्यांशी याचा थेट संबंध आहे. इथे हे सांगताना यिगलला एक उदाहरण म्हणून वापरावं लागतंय हे त्यांचं दुर्दैव आहे. 

आधी हे लक्षात घ्या की यिगल जिथे मारले गेले ती जागा आणि तो भाग त्यांच्या नेहमीच्या वावरातला होता. ते आपल्या घरी किंवा ऑफिसला जे काही असेल तिथे जात होते, सांगण्याचा उद्देश हा की ये त्यांच्या नेहमीच्या रस्त्याने जात होते. त्याच मार्गावर त्यांना ठार केलं गेलं. याने काय होतं की सगळ्या 'टार्गेट ऑडियन्स' ला हा संदेश जातो की 'तुम्ही' 'आमच्यापासून' सुरक्षित नाही; आमची तुम्हाला मारून टाकण्याची इच्छा झाली तर जिथे सापडाल तिथे ठार करु. म्हणून तुम्ही आम्हाला सदैव घाबरून, आमच्या पासून सदैव दबून राहण्यातच शहाणपणा आहे.

आता स्मरणशक्तीला जरासा ताण देऊन पहा, हे जे 'जिथे सापडाल तिथे ठार करु' कुठेतरी वाचल्याचं किंवा ऐकल्याचं वाटतंय का? तसं वाटत असेल तर तुमचं बरोबरच आहे, तेच आणि तसंच आहे ते. त्या शिकवणीचा सार्वकालिक संदेश, अशा हत्या करणारे आपल्या कृतीतून व्यवस्थित समजवतात की बघा, तुम्ही आम्हाला जिथे सापडाल तिथे खलास करू. म्हणून आम्हाला घाबरून, दबून रहा. या शिकवणीला कुणाच्यातरी आत्मचरित्रात जेव्हा दैवी उपदेश म्हणून खपवलं जातं तेव्हा वेळीच त्याचा नायनाट न केल्यास त्याचे परिणाम भयंकर महागात पडतात. 

आपल्याकडे एक श्लोक आहे:
अग्नि: शेषं ऋण: शेषं शत्रु: शेषं तथैव च ।
ते पुन: पुन: प्रवर्धेत तस्मात् शेषं न कारयेत् ।।

इथे जिझिया कसा घ्यावा याचा उल्लेख आहे अशा 9:29 क्रमांकाच्या दुसऱ्या एका तथाकथित दैवी उपदेशाला समजून घेणं आवश्यक आहे. यात स्पष्टपणे म्हटलं आहे की ज्याला शत्रू मानलं आहे त्याच्या स्वाभिमानाचा चेंदामेंदा करावा; त्याच्याकडून फक्त एखादा कर वसूल करणे नव्हे तर शत्रूला कायम अपमानित आणि कमकुवत मानसिक स्थितीत ठेवायचं आहे की तुम्हाला हवं तसं त्याला लुटू शकाल, जेव्हा हवा तेव्हा आणि हवा तसा त्याचा अपमान करू शकाल पण त्याच वेळी शत्रूला त्या विरोधात न्याय मागण्याचा हक्कच असू नये. त्याची एकदम हिटलर किंवा स्टालिनच्या गोष्टीतील कोंबडी करून टाका.

हा तथाकथित दैवी उपदेश वाचल्यावर हिंदी सिनेमातल्या एका टिपिकल कथावस्तूची आठवण येते ज्यात बलात्कार होण्यापासून हिरो त्याच्या बहिणीला वाचवतो आणि त्या हाणामारीत बलात्कार करणारा मारला जातो म्हणून त्याचा भाऊ हिरोच्या संपूर्ण  खानदानाला मारून टाकतो. का, तर त्याच्या भावाला हीरोने मारलं म्हणून. म्हणजे त्याचा भाऊ हीरोच्या बहिणीवर बलात्काराचा प्रयत्न करत होता हा अपराध, पाप आहे वगैरे गोष्टींना त्याच्या लेखी शून्य महत्व असतं ― पण आपला भाऊ हीरोने मारला याचा सूड म्हणून त्याच्या पूर्ण खानदानाला ठार करणे हा त्याला न्याय वाटतो. त्याची हीच मानसिकता आहे आणि ही मानसिकता येते तथाकथित दैवी उपदेश क्रमांक 9:29 मधूनच येते. 'उमर का सुलहनामा' म्हणून ओळखला जाणारा एक शांतीकरार (खिक्) याच मानसिकतेचं एक्सटेन्शन आहे ― इब्न कसीर ची तफ़सीर बघितली तर हे पटकन लक्षात येतं. कुणीही शोधून वाचू शकतं, फुकट आहे!

या पार्श्वभूमीवर हे लक्षात घ्या की मारला गेलेला उपरोल्लेखित हसौना नामक अरब तरुण हा दंगलीत सहभागी असताना मारला गेला होता, त्याच्या घरात घुसून त्याला कुणी मारलेलं नव्हतं. हमासने सोडलेल्या क्षेपणास्त्रांचे प्रत्युत्तर इस्राइलने द्यायला सुरुवात केली म्हणून इस्राइली नागरिक असलेल्या अरबांनीच पहिल्यांदा दंगली सुरू केल्या. या दंगलींचा त्रास सामान्य इस्राइली नागरिकांनाच (वाचा: ज्यू) होत होता. म्हणजे आपल्याकडे मिनी-पाकिस्तान असतात तसे तिकडे मिनी-पॅलेस्टाइन आहेत. 

तर, अरबांनीच पहिल्यांदा दंगली सुरू केल्या, त्याचं प्रत्युत्तर इस्राइलने द्यायला सुरुवात केली, त्यात दंगलीत सामील असलेला तो अरब तरुण हसौना मारला गेला ― पण तरी तो दोषी नाही बरं का! तरी त्याच्या मृत्यूचा बदला कशाशी काही संबंध नसलेल्या एका निष्पाप इस्राइली नागरिकाला मारून घेतला जातो आणि त्या हत्येला न्याय म्हटलं जातं तेव्हा त्या विचारांच्या चारित्र्याचे विश्लेषण करून ते समजून घेणं आवश्यक ठरतं. आणि त्याला तथाकथित दैवी शिकवण म्हटलं जातं हा आणखी एक क्रूर विनोदच म्हणायला हवा.

हे सगळं जाणून घेणं आपल्याला का गरजेचं आहे? 

कारण आपण सगळेच यिगल येहोशुआ आहोत. 

अन्याय सहन करणारा, अन्याय करणाऱ्यापेक्षा मोठा गुन्हेगार असतो. 

एक प्रयोग करून पहा, यिगल येहोशुआ यांची हत्या हा अन्याय आहे असं एखाद्या मिश्र ग्रुपात बोलून पहा. याच्यावर प्रतिक्रिया नक्कीच आश्चर्यचकित करणाऱ्या नसतील हे नक्की. अपेक्षितच प्रतिक्रिया असणार आहेत. तुम्हाला इनबॉक्सात गाठून पोस्ट किंवा मेसेज डिलीट करायला सांगणारा एखादा मोदींवर हिंदूंसाठी काहीही न केल्याचा मोदींवर सतत आरोप करणारा कट्टर हिंदुत्ववादीच निघायचा!

आणखी एक, जेक गार्डनरला विसरू नका बरं!

🖋️ मंदार दिलीप जोशी
माघ शु. दशमी, शके १९४३

टाइम्स हॅव चेंज्ड अर्थात कालाय तस्मै नमः

नुकताच कोकणात गावी गेलो होतो काही कामानिमित्त. आमच्या आणि शेजारच्या घराभोवती फेरफटका मारताना एक गोष्ट एकदम अंगावर आली. त्या निमित्त त्या क्षणी हे वाटलं ते मांडतोय. ते चूक की बरोबर यापैकी काहीच नाही. फक्त ते वाटलं, ते आहे इतकंच. 

जुनी खिडकी नवी खिडकी

जुना काळ म्हणजे नेमका किती वर्षांपूर्वीचा? काळ बदलला असं कधी म्हणता येतं? Age is just a number अर्थात वय हा फक्त एक आकडा आहे या वाक्याचा नक्की अर्थ काय? 

शारिरीक वयावर आपलं नियंत्रण नाही पण मनाने आपण म्हातारे होता कामा नये असं म्हणतात पण काही गोष्टी बघितल्या की अचानक मनाने आपण एकदम वीसेक वर्ष तरी मोठे झालोय की काय असं वाटत राहतं. 

डावीकडची खिडकी जुन्या पद्धतीच्या घराची तर उजवीकडची खिडकी पडझड व्हायला आलेल्या जुन्या घराला पाडून नव्याने बांधलेल्या घराची. 

आधुनिकतेला कधीच विरोध नाही पण अशा गोष्टी बघितल्या की कुठेतरी गलबलतं हे नक्की. अशाच खिडकीत बसून आजी/पणजी आम्हा मस्तीखोर मुलांना ओरडत असे, शेजारच्या घरातील अशाच खिडकीत बसलेल्या समवयस्क सखीशी सुखदुःखाच्या, शिळोप्याच्या गप्पा मारत असे. त्यांच्या गप्पा सुरु असताना घरातली सून पलीकडच्या खिडकीतल्या आजीला आपल्या आजेसासूच्या "बघा ना, या मुंबईहून पाठवलेलं औषध वेळेवर घेतच नाहीत" अशा प्रेमळ तक्रारी सांगत असे. लपाछुपी खेळताना पटकन लपायला आमच्यापैकी एखादा या गवाक्षातून आत जायचा प्रयत्न करत असे.

असो, काय काय आठवेल सांगता येत नाही. त्या आज्या, त्या पणज्या कधीच गेल्या. त्यांच्या नातसुना आता त्यांच्या सारख्या दिसू लागल्या. हे बदल घडतानाही काही विशेष वैषम्य वाटलं नाही, जसा काळ पुढे सरकेल तसं हे होणारच असं म्हणून मनाने स्वीकारलं. मग या दोन खिडक्यांकडे पाहून एकदम भावुक व्हायला का व्हावं? 

विचार करता करता अचानक डॉ राजीव मिश्रा यांची एक पोस्ट आठवली. त्या पोस्टमध्ये त्यांनी म्हटलं होतं की माणसं महत्वाची नाहीत, संस्कृती आणि सभ्यता (civilization) महत्वाच्या आहेत, आणि ही गोष्ट मानवी मनात पिढ्यानपिढ्या कोरलेली आहे. डाव्या फोटोतली जुन्या घराचा अविभाज्य भाग असलेली खिडकी ही याच संस्कृतीचे प्रतिनिधित्व करते. कदाचित म्हणूनच माणसांच्या मर्त्य असण्यापेक्षा गावाकडच्या अशा घरांचं हे असं आधुनिक होणं अपरिहार्य असलं तरी कुठेतरी मनाला झटका देऊन अचानक वीसेक वर्ष पुढं ढकलतं असं वाटतं.

उजवीकडची खिडकी नव्याने बांधलेल्या घराची. या खिडकीतून आता आजी, पणजी डोकावणार नाही. फार फार तर तिचा खापरपणतू किंवा पणती मोबाईलला रेंज येते आहे की नाही बघायला येतील खिडकीत, गावाकडे कधी आलेच तर. असाही हल्ली अनेकांचा फक्त मालमत्तेवर दावा कायम ठेवण्यापुरता संबंध असतो गावाशी. त्यांच्या लेखी ते आपलं घर, आपली वाडी नसते, तर सतत सोयीनुसार आधुनिक करत राहण्यायोग्य आणि आपला क्लेम ठेवण्यायोग्य 'प्रॉपर्टी' असते. पण विषयांतर नको.

काळ पुढे सरकला, बदलला असं नेमकं कधी म्हणता येतं हे नाही ठाऊक, पण असे बदल बघितले की माझ्या तरी अंगावर येतात हे नक्की. आपण "शहरातून" "गावाकडे" येतो ते "गावात" रहायला. आपण आपल्या संस्कृतीच्या मुळांकडे आकर्षिले जात असतो. पण गावच आता शहर (खरेतर शहरी!) बनत चाललं आहे हे झेपत नाही.

गोष्टी घडल्या म्हणून काहीच बिघडत नाही, पण बघवतही नाही. गोष्टी आधीही बदलत होत्या, पण आता त्यात भावुकतेला स्थान नाही. 

खरंच आहे, टाइम्स हॅव चेंज्ड.

🖋️ मंदार दिलीप जोशी
वैशाख शु. ९ (सीता नवमी), शके १९४३

Tuesday, April 13, 2021

मालिका, शब्द, आणि आपण

एका समूहावर कुणीतरी प्रश्न विचारला होता, तो साधारणपणे असा होता की त्रागा वगैरे ठीक आहे पण या मालिकांचा मनावर आणि प्रत्यक्ष आयुष्यावर परिणाम होतो का?

तर नक्कीच होतो. या संदर्भात विचार करत असताना मला कुणीतरी शेअर केलेली प्राजक्ता कणेगावकर यांची पोस्ट आठवली. त्यात त्यांनी मारी कॉंडो म्हणून एक जगप्रसिद्ध कन्सल्टंट आहे त्यांच्या बाबतीत लिहिलेला तपशील आठवला. 

"मारी कॉंडो लोकांना घर कसं आवरावं याचं कन्सल्टेशन देते. तिचं यावर एक छान पुस्तकही आहे, ज्यात तिने एक अप्रतिम किस्सा सांगितला आहे. एका क्लायंटचं घर तिनं छान आवरुन दिलं. काही दिवस गेल्यानंतर तिला क्लायंटचा फोन आला की घरात अशांत वाटतंय. मारी जरा चक्रावली. कारण असं याआधी कधी झालं नव्हतं. ती क्लायंटच्या घरी पोचली तेव्हा तिलाही घरातून अशांत व्हाईब्ज जाणवल्या. तिने घरभर हिंडून पाहिलं. पसाऱ्याचा प्रश्नच नव्हता. शेवटी तिने घरातली कपाटं उघडली. मग तिला कळलं की अशांततेचं मूळ कुठे आहे ते. प्रत्येक कपाटातल्या प्रत्येक वस्तूवर, स्टोरेजचे बॉक्सेस, बरण्या, कंटेनर्सवर लेबल्स लावलेली होती. स्वयपाकघरात तर प्रत्येक भांड्यावर डब्यावर लेबल चिकटवलेलं होतं."

"मारीने ती सगळी लेबल्स काढायला लावली. तिने पुढे असं लिहिलं आहे की शब्द प्रत्यक्ष उच्चारला गेला नाही तरी तो वाचला जातो. नजर त्याची दखल घेते. मेंदू त्याचं प्रोसेसिंग करतो. ही जी प्रक्रिया अव्याहत चालू असते, त्याने नाद होतो, आवाज होतो, त्याने शांतता ढवळली जाते. घरात पसारा असेल तर हे शब्द ऐकू येत नाहीत कारण बाकीच्या गोष्टींच्या नादामध्ये त्यांचे नाद लपून जातात (पण असतात). घर रिकामं झाल्याने त्यांचा नाद, आवाज अधिक सुस्पष्ट ऐकू येऊ लागला इतकंच. त्यामुळे तिने लेबल्स काढली. क्लायंटने नंतर तिचं म्हणणं मान्य केलं."

सतत शब्द आदळत असतात आपल्यावर सगळीकडून. मालिकांतून तर आपल्यावर दुहेरी अत्याचार होत असतो, दृक्श्राव्य असा. अत्यंत हीन दर्जाचे संवाद असलेल्या, ज्यांत सतत कटकट, भांडणे, कारस्थाने, कुणीतरी कुणावर तरी सतत खार खाऊन आहे, सतत अतिरेकी आणि विकृत हावभाव करणाऱ्या आणि विचित्र कपडे वापरणाऱ्या व्यक्तिरेखा ज्यांत आहेत अशा मालिकांचा भडीमार इच्छुक प्रेक्षकांवर आणि अनिच्छेने बघणाऱ्या कुटुंबियांवर सुरू असतो. अनेक जण यावर अनेक उपाय सुचवत असतात त्यातला एक की आपण दुसऱ्या खोलीत जाऊन बसावं... मारी कॉंडोने पुस्तकात सांगितलेला किस्सा आठवला तर यातली गडबड लक्षात येते. ती म्हणजे दुसऱ्या खोलीत बसलं तरी घरात तो नाद जाणवत राहतोच. याच नकारात्मक नादाचा परिणाम हा कळत नकळत बघणाऱ्या प्रेक्षकांवर होतच असतो आणि त्याचा परिणाम इतरांशी त्यांच्या असलेल्या वागण्यात झाल्याचं दिसून येतं.

एका मालिकेत मामा आणि भाचीचं प्रेम प्रकरण दाखवलं होतं. आता यात एक गोम आहे. हे देशातल्या काही भागांत सामान्य आहे. पण सगळ्याच भागात नाही. पण याच्या पासून सुरवात करत हळू हळू हे इतर नात्यांपर्यंत वाढवत नेलं जाऊ शकतं. उद्या सख्खे भाऊ बहीण प्रेमात पडताना दाखवले तर आश्चर्य वाटून घेऊ नका.

कारण जवळजवळ प्रत्येक वाहिनीवर एखादी तरी मालिका अशी आहे की जिच्यात एखादी वाईट किंवा विचित्र गोष्ट (aberration) समाजात घडत असेल तर ती तशीच म्हणजे सामान्य किंवा नॉर्मल नाही हा संदेश जाण्याऐवजी त्याचं अशा प्रकारे सामान्यीकरण (normalisation) आणि त्या गोष्टीला मुख्य प्रवाहात आणण्याचं काम जोमाने सुरू आहे.

एका मालिकेत विवाहबाह्य संबंधांचं चित्रण होतं. मालिकेबाबत जास्त चर्चा नको, पण घटस्फोट देऊन नवऱ्याला लाथ मारून बाहेर काढायच्या ऐवजी जिच्याशी लफडं असतं त्या बाईला धडा शिकवायच्या नावाखाली तिच्याबरोबर एकाच घरात राहणारी बायको आणि तिला साथ देणारी सासू दाखवून झीने नक्की काय साधलं? विवाहबाह्य संबंध असतात समाजात, पण नवरा त्याच्या लफडयाबरोबर त्याच घरात एकाच बेडरूममध्ये राहतो आणि बायकोही मुलाबरोबर आणि सासुसासऱ्यांबरोबर त्याच घरात हळदीकुंकू, त्या लफडयाची चेष्टा करत मजा मजा करत राहतात हे काहींना बघायला विनोदी वाटत असलं तरी हे एका सामाजिक विकृतीचं उदात्तीकरण नव्हे का?

दुसऱ्या एका वाहिनीवर उंच, गोरी आणि सुंदर मुलगी आणि बुटका आणि अत्यंत सामान्य दिसणारा, फारसा कर्तबगार नसणारा मुलगा अशी जोडी दाखवली आहे. आणखी एका मालिकेत एक लग्नाळू मुलगा घरातल्या मोलकरणीशी सूत जमवून लग्न करताना दाखवला आहे.

ज्या सुबोध मालिकेची इथे अजूनही यथेच्छ चेष्टा सुरू असते, त्यात तरी वेगळं काय दाखवलं आहे? श्रीमंत पण चाळीशी केव्हाच उलटून गेलेल्या विधुराच्या जवळजवळ गळ्यात पडून लग्न जमवणारी विशीतली तरुणी. उद्या चांगल्या घरातल्या तरुणींना आपल्या आसपास एखाद्या बऱ्यापैकी पैसेवाल्या पण वयाने पंधरा वीस वर्षे मोठ्या असलेल्या पुरुषाला पत्नीवियोग झाल्याचं समजल्यावर त्या पुरुषात त्या मुली आपला भावी नवरा पाहू लागल्या तर त्याला जबाबदार असणाऱ्या कारणांत या मालिकांचा नंबर नक्कीच वरचा असेल.

मागे एका तरुणांच्या मालिकेत मुलं आणि मुली एकाच घरात भाड्याने राहत असल्याचं दाखवलं होतं. ही मुलं प्रामाणिक, उद्यमशील वगैरे दाखवण्याच्या आडून असं मुलामुलींनी एकत्र राहणं हे सामान्य असल्याचं किंवा सामान्य असायला हवं असं सुचवण्यात मालिकेने कोणतीही कसर सोडलेली नव्हती.

तीच तीच सासू सुनेची भांडणं दाखवून कंटाळा आला म्हणून की काय एकाच कुटूंबातले बाकीचे सदस्य पण एकमेकांच्या विरोधात उठता बसता सतत कारस्थानं करत असताना दाखवले जाऊ लागले. एकमेकांचा सत्यानाश करण्याच्या जेवढ्या योजना दर क्षणाला त्यांच्याकडे बनत असतात तेवढ्या तर राजकारणातले लोक सुद्धा करत नसतील. एका मालिकेत तर आजी नातवाचा जीव घ्यायला तत्पर असल्याचं दाखवलं होतं. त्याच मालिकेत बहीण बहिणीचा जीव घ्यायचा प्रयत्न करते, भाऊ भावाचा, आणि बरंच काही.

संत तुकाराम हा चित्रपट पाहून कुणी संत होत नाही, आणि एखादा डाकूपट पाहून कुणी दरोडेखोर होत नाही हे वाक्य डायलॉग म्हणून तोंडावर मारायला ठीक आहे, पण दृश्य माध्यमांचा परिणाम जनमानसावर किती होतो याची प्रत्यक्ष उदाहरणे आजूबाजूला घडताना पाहिलेली आहेत.

धर्मेंद्रचा जुगनू चित्रपट दोन डझन वेळा पाहून त्यातल्या दरोड्याच्या दृष्याबरहुकूम तसाच दरोडा आपण घातल्याची कबूली आरोपींनी पोलिसांना दिली होती. सैराट सिनेमा प्रदर्शित झाल्यावर नुकतंच मिसरूड फुटलेल्या अनेक किशोरवयीन मुलांनी घरातून पळून गेल्याच्या बातम्यांत वाढ झालेली होती.

सिनेमाचा परिणाम जो आणि जेवढा होतो, त्यापेक्षा कितीतरी अधिक मालिकांत होतो, आणि होतही आहे. रोज त्याच गोष्टींचा मारा सुरू असतो, आणि कितीही टाळण्याचा प्रयत्न केला तरी संपूर्णपणे तो यशस्वी होत नाही. दुर्दैवाने अशा मालिकांचा प्रेक्षकवर्ग अशा पिढीतला आहे की जी स्वतः कर्तबगार आहे पण मनोरंजनासाठी म्हणून सुरवात करून त्याचं व्यसन कधी झालं हे तिला कळलेलंच नाही.

समाजात संस्कृती, प्रकृती, आणि विकृती हे एका विशिष्ट प्रमाणात असतात. प्रमाण व्यस्त झालं तरी शेवटी विकृती ही विकृतीच राहते. दुर्दैवाने मालिकांत मात्र या विकृती किंवा विचित्र गोष्टींचं सामान्यीकरण सुरू असल्याचं दिसतं. याला हळूहळू प्रतिष्ठा प्राप्त होईल. एक प्रकारचं ब्रेनवॉशिंगच आहे, आणि त्यातून आपण लवकरात लवकर बाहेर पडायलाच हवं.

न्यायदेवता आंधळी असते कारण तिला निष्पक्षपणे विचार करायचा असतो, तसंच पण जरा वेगळ्या अर्थाने घराबद्दल म्हणायचं झालं तर वास्तूही आंधळ्या व्यक्तीसारखी असते, तिला हे कळत नसतं की आवाज कोणाचे आहेत, खरे आहेत की खोटे आहेत, टिव्हीतून येत आहेत की प्रत्यक्ष माणसांच्या तोंडून. म्हणून आपण घरात निव्वळ काय बोलतो इतकंच नव्हे तर टीव्हीवर काय बघतो हे देखील तितकंच महत्वाचं ठरतं.

स्टुडिओत आठ आठ तास घोटवून घेतलेल्या गाण्याला आपण गायकांची....नव्हे स्पर्धकांची गायकी समजतो आणि अर्धवट ज्ञानाने पिवळे झालेले परीक्षक ज्या तोंड फाटेस्तोवर स्तुतीपर स्क्रिप्टेड प्रतिक्रिया देतात त्यांना खरं समजतो, आणि कोण जिंकणार हे ही आधीच ठरलेलं असलं तरी खरोखर सुंदर गाणारा स्पर्धक जिंकला/ली नाही तर वाईटही वाटून घेतो आणि त्यावर हिरीरीने चर्चाही करतो. हा ही एक प्रकारचा नकारात्मक नादच नव्हे का?! शिवाय, आपण दर्जेदार गायनाला मुकतो आहोत आणि गेली अनेक वर्ष आपली अलिखित राष्ट्रीय पॉलिसी असलेले दोन शब्द 'चलता है' छाप गायकीचा सदोष नाद आपल्या मनात साठवत जात आहोत.

गेमिंग अर्थात कॉम्पुटर/मोबाईल गेम्समध्ये जी मानसशास्त्रीय क्लृप्ती वापरली जाते तीच थोड्याफार फरकाने मालिकांत वापरली जाते. गेमिंगमध्ये कितीही अवघड गेम असला तरी खेळणाऱ्या व्यक्तीला अधूनमधून लहानसहान विजयांचं गाजर दाखवून सतत गेम खेळायला भाग पाडलं जातं, तसंच मालिकांच्या जवळजवळ प्रत्येक भागाच्या शेवटी उद्या म्हणजे पुढच्या भागात काय होणार आहे याचं औत्सुक्य चाळवून त्यावर विचार करण्यास आणि पुन्हा पुढे बघण्यास प्रवृत्त केलं जातं. 

मालिकांच्या बाबतीत एका मानसशास्त्रज्ञाचं विधान आठवलं, ते हे की मालिका या चित्रपटापेक्षा जास्त धोकादायक असतात कारण त्याने मनाला क्लोजर मिळत नाही. सिनेमात कथेचं वर्तुळ पूर्ण झाल्याने प्रेक्षकांना क्लोजर मिळतं, ते असंख्य भाग असलेल्या मालिकांतून मिळणं अशक्य असतं. क्लोजर न मिळाल्याने मानसशास्त्रीय विसंगती निर्माण होते आणि त्यातूनच सतत तोच नकारात्मक नाद मनात घेऊन आपण दिवसाचा शेवट करत असतो. काम कितीही असो किंवा नसो आजकाल जाणवणाऱ्या प्रचंड स्ट्रेस किंवा मानसिक थकव्याचं हे देखील एक मोठं कारण आहे असं वाटतं.

यातून बाहेर कसं पडायचं हा मात्र अवघड प्रश्न आणि खोल विषय आहे. मालिका नव्हत्या तेव्हा लोक जे करत होते ती परिस्थिती आणि सामाजिक वातावरण आज उरलेलं नाही आणि आज ही अवस्था आहे की मुलांच्या जडणघडणीकडे लक्ष देण्यापेक्षा, त्यांच्याशी संवाद वाढवण्यापेक्षा इतरांची आई काय करते आणि आपल्या फिटनेसची काळजी करण्यापेक्षा मालिकेतल्या वजनदार मुलीचं लग्न का ठरत नाही याची काळजी लोक जास्त करत असतात. 

कणेगावकर त्यांच्या लेखात पुढे एक उदाहरण देताना म्हणतात की "सप्तशतीमध्ये शु़ंभ दैत्याच्या मृत्युसमयाचं वर्णन करताना एक खूप सुंदर वाक्य वापरलं आहे. दिग्जनित शब्द शांतावला असं. इथे शब्द कोलाहल या अर्थी वापरला आहे. Sound is indestructible असं असलं तरी शब्द शांतवण्यासाठी प्रत्येकाने स्वतःचा मार्ग शोधणं म्हणूनच फार गरजेचं झालं आहे."

तर असा मार्ग शोधण्यासाठी गुढीपाडवा हा त्याची सुरवात करण्याचा दिवस ठरो अशा तुम्हाला या सणाच्या निमीत्ताने खूप शुभेच्छा.

🖋️ मंदार दिलीप जोशी
चैत्र शुक्ल प्रतिपदा, शके १९४३ अर्थात गुढीपाडवा